समाजोपयोगी नैतिक सोच र आचरण – हरेक क्षेत्रको निम्ति अबको दूरगामी राष्ट्रीय आवश्यकता बनेको देखिंदैछ।
अबका योजनाहरुमा मानवीय कल्याणकारी पक्षलाई प्राथमिकतामा राख्ने, न कि भौतिक र यान्त्रिक गणितीय वृद्धीलाई मात्रै उन्नतीको मापक मान्ने सुझाव सहित यो सोच पस्किने जमर्को गरेकोछु।
युगौंदेखि हाम्रा पूर्खाले आफ्ना समय र परिस्थितीका अनुभवहरु साँचेर, खात माथी खात ज्ञान र संस्कारका अथाह भण्डार, हाम्रो सहज जीवन यापनको निम्ति, हरेक पुस्ताले अर्को पुस्तालाई हस्तान्तरण गर्दै आएकाछन्। हामीसित यसरी संचित हुन पुगेको आध्यात्मिक, नैतिक र भौतिक भण्डारको बुद्धिमत्तापूर्ण उपयोग गर्न सक्यौं भने मात्रै पनि, हामी अरु कुनै समृद्ध गनिएका राष्ट्रहरु भन्दा कम उन्नत मानिनेछैनौं। यती मात्र हो कि ‘उन्नती’ को परिभाषा र मापन विधी, जीवनको सबै क्षेत्रलाई समेटने गरी फराकीलो राख्नुपर्दछ। कोविद-१९ महाव्याधीको घटनाक्रमले हामीलाई आफू भित्र विद्यमान मौलिक क्षमताको आकलन गर्ने अवसर प्रदान गरेकोछ।
घरबन्दीले थोपरेको यो फुरसतको बेलामा, जीवनको बहुमूल्य समय बेकार खेर गएको सम्झेर पिडित हुनुभन्दा, आफ्नो अन्तर्दृष्टिलाई पुनर्जीवित पार्दै, आफू भित्र रहेको क्षमतालाई सदुपयोग गर्ने बाटो र तरिका खोज्नमा समय बिताउनु उपयूक्त ठहर्छ। इतिहासले प्रशस्थ साक्षी दिएकोछ कि हामीभित्र यस्तो क्षमता विद्यमान छ। आधुनिक समयमा यो लुप्त रहनुको कारण यती मात्र हो कि हामीले यसलाई खोज्न छोडिदिएका छौं, खोज्दै नखोजे पछी भेट्टाउने त कुरै भएन। आफ्नै घरभित्र उपलब्ध ज्ञानको ठेलीलाई हामीले अभेद्य देवता मानेर पूजा मात्रै गरिरह्यौं। हाम्रा आफ्नै पूर्खाले बडो मेहनत गरेर, आफ्ना सन्ततीले यो ज्ञानको भण्डारलाई प्रयोगद्वारा अझ परिष्कृत गर्दै, भावी पिडीलाई हस्तान्तरण गरुन भन्ने प्रयोजनले प्रदान गरेको, अमूल्य सम्पत्ती हो भन्ने सत्यलाई हामीले कुनै अँध्यारो खोपीमा लुकाएर बिर्सिदियौं। फलस्वरुप, आफ्नो घरभित्रको खुशी खोज्न पारि डांडा भन्दा परको क्षितिज नियाल्न थाल्यौं। पर-दृष्टिको बढी प्रयोगले समीपको दृश्य त अब सारै धमिलो देखिन थाल्यो। आजको अवस्थामा हामी बहुसंख्यक परजीवी भइसकेकाछौं। यो परजीवी मनस्थिती व्यक्ति-व्यक्तिमा मात्र सिमित नरहेर अब त संस्थागत भइसकेको भयावह अवस्थामा छ। जबर्जस्तीको यो घरबन्दीले हामीलाई अती-परदृष्टि र विक्षिप्त घर-दृष्टि दुवै अवस्थालाई पन्छाएर, समदृष्टि यूक्त सन्तुलित अन्तर्दृष्टि प्राप्त गर्ने अवस्थामा पुर्याउन सके, यसको सकारात्मक उपज मान्न सकिन्छ।
हामी भित्र विद्यमान क्षमता र हाम्रो अधिकारमा रहेको सम्पत्तीको हामी आफैंले नै ठीकसित आकलन गर्न सकेका छैनौं। पूर्खाको अनुभवद्वारा संचित अथाह ज्ञान मात्र होइन, प्रकृतिले पनि बहू-आयामिक सम्पत्तीको विशाल भण्डार हाम्रो अधिकार अन्तर्गत राखिदिएकोछ। त्यती मात्र होइन, मानव संसाधनमा पनि हाम्रो राष्ट्र अरूको दाँजोमा धेरै फायदाको स्थानमा छौं; कति देशहरुमा केवल एक वा केहि सिमित क्षमता भएका नागरिक मात्र छन्, तर हाम्रो देशमा त भिन्न-भिन्न क्षमता भएका विभिन्न समूहहरु बहूलतामा छन्। कसैसित चुस्त दिमाग यूक्त बौद्धिक क्षमता छ त कसैमा सुगठित ज्यानमा शारीरिक शक्तिको भरपुरी छ। कोही सगरमाथाको चीसो चुचुरोलाई पानी पधेंरो बनाउन सक्छन् त कोही तराई फाँटको उखर्माउलो गर्मीमा रमाउंदै मेहनत गर्दैछन्। नदीनाला र घना जंगललाई आफ्नो चहेता कार्यक्षेत्र बनाएर रमाउनेहरु पनि यही देशमा छन्। मानव संसाधनमा यस्तो विविधता उपलब्ध हुनु नै हाम्रो निम्ति ठूलो फायदाको स्थान ठहर्छ। प्रकृतीले हाम्रो क्षेत्रलाई विभिन्न मौसमको चक्रीय अनुशासनमा राखेकोछ, जसको फलस्वरुप, आवश्यक आहाराको जोहो संगसंगै प्रकृतीको बदलिँदो रूप र पहिरनको मनोरंजन हामीलाई प्राप्त भई रहन्छ।
यहाँको जन, जमीन, जल र जीवको सन्तुलित र समूचित प्रयोगमा, स्थानीय परिवेश सुहाउँदो व्यवस्थापन गरेर, प्रकृती संगको सम्मानपूर्वक साझेदारीमा, फल्दै, फुल्दै, वृद्धी हुँदै जाने अविभारा यहीं कै बासिन्दाहरुको हो। प्रकृतीसित सहकार्यमा खुशी खोज्नुको विकल्प हामी कसै सित छैन। प्रकृतीसित जुझेर जीत हासिल गर्ने जमर्कोले जनलाई जमीनमा जोताउँछ भन्ने कुराको ज्वलन्त जानकार हामी आफैं नै छौं।
यहाँ सम्म पुग्दा, सामाजिक समुन्नतीको चुरो चुस्त व्यवस्थापनमा हुने रहेछ भन्ने बुझिन्छ। साथै यो पनि बुझ्न अपरिहार्य छ कि त्यो व्यवस्थापन ‘स्थानीय परिवेश सुहाउँदो’ हुनुपर्दछ, कुनै पनि ढाँचाको भएर पुग्दैन। कुनै पनि परियोजनाको व्यवस्थापन गर्नलाई पहिले त योजना हुनुपर्यो। योजना बनाउनलाई लक्षित उदेश्य चाहिन्छ। उदेश्य चाहिं सम्बन्धित व्यक्ति, समूहको दर्शनमा आधारित हुनपर्दछ। दर्शन अमुर्त कुरो हो, जुन कुरो हरेक व्यक्तिको अन्तरात्मामा अवस्थित विवेकले निर्दिष्ट गर्दछ। विवेकको सुझावलाई मलजल गरेर रंगरूप दिने चाहिं हाम्रा पारिवारिक र सामाजिक मुल्य, मान्यता र संस्कारहरु बन्दछन्। अन्तरात्माका सुझावहरुलाई उच्च महत्व दिंदै स्थापित भएका मूल्य, मान्यता र संस्कारहरुको समष्टीलाई ‘नैतिकता’ भनेर चिनिन्छ।
उपरोक्त पंक्तीहरुमा यो पाठकले दर्शाउन चाहेको यती मात्र हो कि प्रकृती प्रदत्त दिगो उन्नतीको बाटोमा उक्लिँदै जानको निम्ति विवेकशील बनेर नैतिकतालाई आधार बनाउन जरुरी बन्दछ। यसभन्दा अलग आधारमा परिकल्पना गरिएका द्रूत, क्षणिक, स्वार्थी र प्रकृती सित जोरी खोज्ने उन्नतीका योजनाहरुले ढिलो-चांडो स्वभावत: विकास होइन हतास विनास, सम्पत्ती होइन आपत्ती विपत्ती, शान्ती होइन भ्रम भ्रान्ती, विश्राम होइन आकूल व्याकुलता, शितल स्वास्थ्य होइन तनावको जलन; विकल्प हाम्रै सामुन्ने छन्, रोज्ने हामी आफैंले हो – प्रकृती संगको गती वा उग्र महत्वाकांक्षाको मती?
सारा विश्वले खेप्नु परिरहेको अहिलेको यो महाव्याधीको परिवेशमा, सर्वसाधारण नागरिकदेखि, योजना तर्जुमा गर्ने गहन जिम्मेवारी पाएका प्रशासक, जन-प्रतिनिधी, सांसद, मन्त्री तथा बुद्धिजीवी, अधिकारकर्मी, विभिन्न संघ-संस्थाका प्रतिनिधी पात्रहरु समेत, संवेदनशील सोचको अवस्थामा पुगेको बेला छ। प्राकृतिक होस् वा मानव निर्मित, यस्तो विनासकारी विपत्ती फेरी नदोहोरियोस् भन्ने सबैको चाहना हो। प्रस्तुत सोचलाई सम्बन्धित सबैले ध्यान दिएर योजना तर्जुमा तथा कार्यान्वयन विधीको खाका कोर्न सके, अवश्य नै हाम्रो समाजमा सकारात्मक बदलाव आउनेछ। भ्रष्टाचारले सर्वत्र जरा फैलाएको आजको अवस्थामा यो सोचलाई कार्यान्वयन गर्नमा बाधाहरु त अवश्य नै आउनेछन्, तर दृढ अठोट साथ अघी बढ्ने हो भने, बाधाहरूले पनि बिस्तारै बाटो छोड्नै पर्ने हुन्छ।
सम्झनामा रहेका अहिले सम्मका कुनै पनि वार्षिक योजना हाम्रो आफ्नै विशिष्ट मौलिक परिवेशमा बनेको देखिंदैन। हाम्रो पर-दृष्टी र परजीवी मनस्थिती, मित्रराष्ट्रहरुको दान, सहयोग र सहुलीयत ऋणको भर पर्नुमा मात्र सिमित नरहेर, योजना तर्जुमा र कार्यान्वयन समेत विदेशी राष्ट्र र संस्थाहरुको भरमा छोडिदिएको देखिन्छ। केहि हिस्सा आफैंले गरेको देखिए पनि, त्यहाँ अरुको निती र तरिका जस्ताको तेस्तै आफ्नोमा टाँसेको प्रष्ट हुन्छ। यस्तो प्रवृत्तिले देशको हित गर्दैन किनकि त्यस्ता निती र योजना हाम्रो आफ्नै स्थानीय परिवेशमा बनेका हुँदैनन्। उनीहरुको नापमा बनेको लुगा हामीलाई ठीक हुँदैन, दानमा फ्याँकेको जडाउरी लुगाले हाम्रो इज्जत बढाउँदैन, बरु आत्मग्लानीमा शिर निहुरिन्छ, आत्मबलको क्षय हुन्छ र फेरि पनि पर-आश्रित बन्न बाध्य बनिन्छ। ऋण लिने चाहिं ऋण दिनेको दास हुन्छ भनेर शास्त्रले नै सचेत गराएकोछ। अहिलेको समयसम्म यस्तै नै भई रहेको कुरा जगजाहेर छ। ज्ञानी-मानी, सन्त-महात्माको पुर्ख्यौलीको गर्व गर्ने यो देशमा यती कुरा पनि बुझ्न सक्ने कोहि नभएको त अवश्य होइन। त्यसो हो भने, अब हामी आफ्नो माटो र संस्कार सुहाउँदो दर्शन, कार्ययोजना, लक्ष र व्यवस्थापन आफैं गरौँ। हाम्रो आफ्नै नैतिक संस्कार, आफ्नै अथाह श्रोत-साधन, आफ्नै मानव संसाधन, आफ्नै व्यवस्थापन विधी, समावेश र संचालन गरेर अघि बढ्नु हो भने, यो देशले आफ्ना सन्ततीलाई खुशी र सुख दिनलाई, प्रशस्तैको प्राकृतिक भण्डार संगालेर राखेकोछ। आफूलाई जन्माउने, हुर्काउने र सिकाउंदै सक्षम बनाउने माता, पिता, गुरुजन र अग्रज परिवारको आदर र कदर गर्नपाउनुलाई हाम्रो संस्कारले गर्वको अवसर र असल नैतिकता भनेर शिक्षा दिंदै आएकोछ। प्रकृती हाम्रो दास होइन, तर हामीलाई हुर्काउँदै अघी डोर्याउने अविभावक हो। भलो चाहने अविभावकले हठी सन्ततीलाई उपयूक्त अनुशासनको प्रयोगद्वारा सच्याउने अविभारा पनि इमान्दारीपूर्वक निभाउँदछ। यसकारण हाम्रो संस्कारले सिकाएको नैतिकताको आधारमा हामीले प्रकृतीको कदर, वास्ता र देखरेख गर्नुपर्दछ। हामीले प्रकृतीको चालमा चाल मिलाएर संगसंगै हिडनु पर्दछ, न कि यसलाई उछिन्ने महत्वाकांक्षामा यसको अती-दोहन गर्ने। प्राकृतिक ठहरको गतीलाई बेवास्ता गर्दै, लालची महत्वाकांक्षाको पासोमा झुण्डिएर, द्रूत-उन्नतीको चोरबाटो छिर्नेहरु कसैले पनि, दीगोपनको दूरगामी उन्नती हासिल गर्न सक्दैन। जीवनादाताले हामीलाई सुख र शान्तीको सामाजिक जीवन प्राप्त हुन सकोस् भनेर, स्थापित गरिदिएको प्राकृतिक व्यवस्था अनुरुपको चालमा अघी बढ्दै, प्रकृतीले प्रदान गर्ने प्रशस्तीको शितलता रसपान गर्ने वा त्यसको बेवास्ता गर्दै प्राकृतिक विपदाको पीडा निम्त्याउने, छनोट हाम्रो आफ्नै हातमा छ।
केही समयदेखी मनलाई कोपरिरहेको एउटा विचार प्रस्तुत गर्ने जमर्को गर्दैछु। जीवनमा विचार, बोली र व्यवहारको असन्तुलनले निम्त्याएका नकारात्मक र पीडादायी प्रताडनाका नमूनाहरुले, मेरो सोच-संसारलाई केही समयदेखी, बोझिलो भारमुनि अल्झाईराखेको अनुभव भेरहेको थियो। अझ यो कोरोनाको महाव्याधिले त यो सोचलाई अरु फराकिलो पारेर, सारा आकाश, पृथ्वी र यीनको संचालन विधीलाई समेत समेटेर, असन्तुलनको भयावह परिणाम देखाउंदै, सन्तुलनको सर्वव्यापी अपरिहार्यता प्रष्ट्याई रहेकोछ।
सन्तुलन शब्दको विश्लेषण गर्नु हो भने यसले सम+तुलनाको अवस्था अर्थात् तुलनात्मक रुपमा उस्तै-उस्तै अवस्थामा रहेको भावलाई बुझाउँदछ। यो शब्दले प्रस्तुत गर्ने अर्थको पर्यायवाचक भाव बुझाउनलाई मिल्दो-जुल्दो, बराबर, उस्तै, सुहाउँदो, ठीक, आदि शब्दहरु पनि हुनसक्दछन्। तराजुको दुवै पल्लामा बराबरको ओजन नरहँदा सम्म तिनीहरुको दूरी बढी हुन्छ; जब दुवै तिर बराबर हुन्छ तब ती पल्लाहरु एकै समतलमा नजीक-नजीक रहन्छन्। यो अवस्थालाई हामी ठीक, मान्य, बराबर, मिल्दो, सुहाउँदो, शान्तीको अवस्था भनेर मानिलिन्छौँ।
शुरुमा मलाई सन्तुलनको अनिवार्यता दर्शाउने क्षेत्र चाहिँ मेरो सामने परेका धार्मिक भनिने संस्थाहरुका प्रस्तुत सिद्धान्त र तीनका दृष्य व्यवहारहरु नै हुन्। तिनीहरुमा प्रष्ट देखिने सैद्धान्तिक, वैचारिक र व्यवहारिक असन्तुलनले निम्त्याएका अन्योल, बेमेल र व्यवधानले, सन्तुलनको महत्वलाई टट्कारो गरी दर्शाएकोछ।
हाम्रा वरिपरी विभिन्न दर्शनमा आधारित धेरै धार्मिक संस्थाहरु विद्यमान छन्। एउटै धार्मिक संस्थामा पनि, विभिन्न स-साना वैचारिक धारहरुको पुच्छर समाएर, आफैंलाई अर्को भन्दा सक्कली, भन्दै छुट्टिने समूहहरु, झन् धेरै छन्। सारमा हेर्नु हो भने सबै यस्ता समूहहरुको प्रवर्तक शिक्षाको निचोड एउटै धारको पाईन्छ। सबैले सामाजिक सदभाव, भाइचारा, आफू भन्दा कमाजोर प्रतिको सहयोग, मानव मानव बीच मात्र नभएर, मानव र प्रकृति बीचको समेत प्रेमपूर्ण सह-अस्तित्व, जीवनदाता प्रति कृतज्ञता,यस्तै प्रकृतिका सकारात्मक शिक्षा र मान्यताले भरिएका धर्मग्रन्थको आधारमा आफ्नो संस्था-समूहको विकास र संचालन भइरहेको दावी गर्दछन्। तर वास्तविक व्यवहारमा देखिएको र भोगिएको अवस्था चाहिं यसको ठीक विपरित छ।
कुनै पनि यस्ता समूहले आफ्नो धर्मको शिक्षा र निर्देशनमा कसैलाई भेदभाव, वहिष्कार, थिचोमिचो गर्ने, होडवाजी गर्दै अर्कोलाई सिध्याउने, प्राकृतिक श्रोत र भण्डारको अती-दोहन गर्दै आफ्नै सन्ततीको जीविका खोस्ने, लालचपूर्ण अती-भण्डारणलाई उच्च ओहदाको द्योतक मान्ने, अनावश्यक बहसमुखी र अव्यवहारिक शिक्षा आर्जनमा अभिमानी आडम्बर खोज्दै जीवनदाताले प्रदान गरेको बहुमुल्य समय खेर फाल्ने, जस्ता कुराहरु रहेकाछन् त भन्दैनन्। तर इतिहासका पानाहरुमा र हाम्रो आजको आफ्नै जानकारी र भोगाईमा पनि प्रष्ट छ कि धर्म-धर्म र एउटै धर्म भित्रका गुट-उपगुट एक-अर्कामा फूट, दोषारोपण, वहिष्कार, तिरस्कार, खिंचातानी, होडबाजी, गर्नमा लिप्त रहेका घटनाहरु छताछुल्ल छन्। धेरै धन-जनको क्षती बेहोर्ने युध्दहरु धर्मकै आधारमा भएकाछन्। जीवनदाताले त मानिसलाई प्रशस्तको भण्डार र उब्जाऊ-शक्ती युक्त पृथ्वी दिएर, यसको आवश्यक देखरेख गर्दै, समूचित उपभोगद्वारा रमाउन सक्ने प्राकृतिक विधी स्थापित गरिदिए। तर आफूलाई सुम्पिएको कार्य कृतज्ञतामा रमाउंदै सम्पन्न गर्नुको सट्टा, मानिसले त जीवनदातालाई नै पो आफ्नो नोकर सरहको व्यवहार दर्शाउँदै, आफैंलाई चाहिं निर्णायक मालिकको स्थानमा राख्दै आएकोछ। मानिसको यस्तो कृतघ्न व्यवहार यसैमा प्रष्ट हुँदैछ कि यिनीहरु, आ-आफ्नै ज्ञानको दायरा भित्र, आफैंले नाम र गुण दिएको ‘ईश्वर’ बनाएर, तीनलाई धर्मको साङ्लोले बाँधेर, जीवनादातालाई नै धर्म विशेषको घर-पालुवा जनावर बनाएर, उनलाई आफ्नो सेवाको निम्ति पालेर राखेको भ्रममा, आ-आफ्नो धर्मको सङ्लो सुमसुम्याउँदै, अशान्ती वा भ्रमित शान्तीको अगुल्टो ठोस्दैछन्।
यस्तो व्यवहारको नतीजा के होला भनेर सोच्न कुनै दार्शनिक सूत्र चाहिंदैन। तर यो बैचारिक गन्थनको उदेश्य, त्यो नतीजा भन्दा पनि, यस्तो निकृष्ट व्यवहारको उत्पत्ती गराउने, भ्रामक चक्रव्युहको सम्भावित कारक तत्व खोज्नु हो। जीवनदाताले मानिसलाई कार्यभार सुम्पिंदा, विवेकले सक्षम बनाएर दिए। अरु कुनै प्राणीमा नभएको क्षमता पाएर मानिस एक मात्र विवेकशील प्राणी बन्यो। तर विडम्बना, समयक्रममा मानिसले यो वरदानी आन्तरिक विवेकको प्रयोग गर्नु भन्दा पनि बाहिरी सीमित ज्ञानको प्रयोगमा भर पर्दै बाटो बिराउन थाल्यो। फलस्वरुप, जीवनदातालाई पनि आफ्नै सीमित ज्ञानको परिधी भित्र समेट्न पुग्यो। जससँग परिभाषा सोधेर सिक्नु पर्ने थियो उसैलाई आफ्नो परिभाषा दिन थालेपछी गन्जागोल त हुने नै भयो। ईश्वरलाई पूर्णतामा कसैले देखेको वा बुझेको छैन। तर जसले आफ्नो क्षितिज भित्र जति देख्यो त्यसैलाई नै पूर्ण भन्न थाल्यो। जति धेरै दर्शक उति धेरै दर्शन, सबैले आ-आफ्नो ज्ञान-आश्रित दर्शनलाई काखी च्याप्ने अनि अरुको दर्शनलाई झूठो मान्ने, तब कसरी एकता सम्भव हुनु त? यसरी धेरै धर्म बने, धर्म भित्र पनि धेरै गुट उम्रिए। कसैले अरुको कुरा सित समन्वय गर्ने आँट नै गरेन। जती धेरै गुट टुसाए, त्यती धेरै टुट-फूट मानिस समाजमा मौलायो।
यदी अन्तरमनको सुनेर, नम्र भएर, अरुले प्राप्त गरेका दर्शनलाई पनि समन्वय गर्ने हो भने, आज पनि जीवनदाता प्रतिको, एकल, दुकल पक्ष मात्रको भार भएको होइन तर सन्तुलित प्रकाशमा उनको दर्शन प्राप्त गर्न नसकिने होइन। यसको निम्ति कुनै मानव निर्मित धर्मको बुई चढ्नु आवश्यक छैन, केवल आफ्नो ज्ञानको आडम्बर त्यागेर, नम्रतामा अरुको पनि सुन्ने र आफुलाई दिईएको विवेकले जाँच गरेर, ठीक लागे स्वीकार गर्ने हो भने, मानव समाजले विधीका कर्तालाई, उनले जती चिनाउन र बुझाउन चाहेकाछन्, त्यती चिन्न, बुझ्न र उनको योजना अनुरुप जीउन सक्नेछ।
तर यक्ष प्रश्न रहन्छ कि, के मानिस आफ्नो अभिमानको शिला मन तोडेर, नम्रतामा झुकेर, अर्कोको विचारमा सन्तुलन खोज्न तयार छ?
सन्तुलनको आवश्यकता वैचारिक क्षेत्रमा मात्र नभएर, आध्यात्मिक, बौद्धिक र भौतिक क्षेत्रहरुमा उत्तिकै प्रबल देखिन्छ। आकाश मण्डलमा रहेका अनगिन्ती ग्रह-नक्षत्रहरू, आ-आफ्नो चुम्बकीय शक्तिको सन्तुलित प्रभावद्वारा, अस्तित्वको शुरु देखि नै, सह-अस्तित्वको निम्ति, निर्धारित स्थान, पथ र अवस्थामा, स्थापित विधी अनुसारको उपयुक्त गतीमा, लगातार चलायमान छन्। यिनीहरुले मनपरी लहडी निर्णय गर्दै विधीको बाटो बाट कहिल्यै बरालिएका छैनन्। यिनीहरुको चालको अनुशासन यती अचूक छ कि सम्पूर्ण ज्योतिष विद्या यिनीहरुको चाल र स्थानमा आधारित छ। यिनीहरुको सन्तुलनमा एक मात्र पलाको पनि चुक भयो भने, के हुन सक्छ भनेर हामी सोच्न पनि सक्दैनौं।
सन्तुलनको सबैभन्दा नजीकको उदाहरण त हामी मानव जीवनको निरन्तरतामा नै देख्न सक्दछौं। मानिस जातीले आफ्नो निकृष्ट स्वार्थमा जतिकै बिरोधको कार्य गरे पनि, प्रकृतीले जीवन संचालनको निम्ती आवश्यक पुरुष र स्त्रीको सन्तुलित संख्या कायम राखेकै छ। कुनै पनि जीवको अस्तित्वमा उसको गर्भावस्था देखि लिएर शरीर त्याग सम्म सन्तुलित वृद्धी र क्षयको अचूक भूमिका देख्न सकिन्छ। मानिसको शारीरिक, मानसिक र बौद्धिक विकासमा उसको भ्रुण अवस्था देखि नै सन्तुलित चाल हुन जरुरी छ, त्यसो हुन नसकेको अवस्थामा विभिन्न प्रकारका विकृती र अपाङ्गताहरु आइपर्दछन्।
प्रकृतीले त जीवन संचालन विधीलाई पूर्णतया समन्वयमा रहेर पालन गर्दै आएको देखिन्छ भने, मानव जातीले भने यो विधीले स्थापित गरेको सन्तुलनलाई अटेर गर्दै आफूखुशीको स्वार्थी चालमा लागेर, आफ्नै घुँडामा बन्चरो प्रहार गरिरहेकोछ। अनावश्यक सम्पत्ती भण्डारणको लालचमा प्राकृतिक श्रोतको अती-दोहन भईरहेको यथार्थलाई एउटा नमूनाको रुपमा लिन सकिन्छ। यसले प्रकृती र मानव बिचको सन्तुलनलाई कसरी प्रहार गरेको छ भन्ने कुरा बुझ्न केहि गाह्रो नपर्नु पर्ने हो। यसकै कारणले प्रदुषण फैलाउने उद्योगहरुको अतीवृद्धी भईरहेकोछ, फलस्वरूप, साँघुरो भौगोलिक क्षेत्रमा मानिसको घनत्व अचाक्ली वृद्धी हुँदा शहरीकरण बढदो छ। यस्ता घनाबस्ती युक्त शहरको साँघुरो क्षेत्रमा विद्यमान स्वच्छ जल, वायु, वनस्पती जस्ता प्राकृतिक श्रोतहरुले, अप्राकृतिक रुपमा बढेको जन-घनत्वको निम्ती अपुग हुँदा, मानिसको शारिरीक र मानसिक स्वास्थ्यमा नकारात्मक असर परिरहेकाछन्। रोग ब्याधी बढिरहेकाछन्, महंगी बढ्दो छ, प्रतिस्पर्धा अनिवार्य बनेकोले व्यस्तता बढेको छ, शरीरलाई चाहिने आवश्यक विश्राम र व्यायामको निम्ती समय नै पुग्दैन, परिवार र समाज संगको सम्बन्ध फितलो हुँदै बिलाउने क्रममा छ, यस्ता नकारात्मक अवस्थाका सूचीमा दिन-प्रतिदिन वृद्धी हुने क्रम जारी छ। यी सबै बिकृतीहरुको कारक, मानिसले प्रक्रितीसंगको समन्वयलाई उपयुक्त महत्व नदिनु नै हो भन्ने कुरा देखिंदैछ।
अब पनि मानव जातीले, प्रकृतीसंगको समन्वय, आफ्नो अस्तित्वको निम्ती अपरिहार्य रहेको बुझेर, अहिलेसम्म चालेका आफैंलाई क्षती गर्ने कदमहरुलाई त्यागेर, सुधारको अठोट लिएर अघी बढ्ने हो भने, प्रकृतीले हाम्रा सबै आवश्यकताहरु प्रशस्तैसंग पूरा गर्न सक्नेछ।
तर फेरि पनि प्रश्न यही खडा हुन्छ कि, के मानिस अबको जीवनशैली नै बनिसकेको, अहिलेको होडबाजी र अनावश्यक सम्पत्ती भण्डारणको लालचलाई त्यागेर, प्रकृती प्रदत्त सन्तुलित व्यवहारको सोचमा फर्किन तयार होला?
The dictionary meaning of the words of our languages have so limited coverage that they fail to fully or rightly communicate the real and situational intent of our mind to others. This is exemplified by the 180° turnaround some words and phrases have taken in the present scenario:
We like to be always so ‘positive’ about everything but the lustre of ‘positivity’ has been dimmed by the Corona-positive.
Social get-togethers, holding hands in unison, embracing one another in love, keeping your door open for any stranger, giving a healing touch, caressing the mourner with consolation, Hi-five of celebration, all such expressions of virtue have worn the gloom of vice.
On the other hand, the social vices of untouchability, social boycotting, keeping some groups of people at safe distance, looking down upon some particular people or profession are being resorted to as the new forms of virtue necessitated by the prevailing world situation.
A recent expression by an experienced writer friend of mine made me realize that our ‘thought’ is an art, which is endowed with so much of metaphysical qualities and contents, that any articulated word or expression of any language of human utterance cannot communicate it’s expanse with full justice. Human ‘thoughts’ are not limited by the boundary of scientific authentication and proving on the bases of human invented and developed physical meters and data.
I consider it our inherent responsibility to see any situation from a constructive angle. So is true with this instance of language handicap in our expression of thoughts. Can the reader see with me the extent of responsibility you and I have, to explore and invent the words in our languages, so that people may be able to communicate their vastness of thoughts, explicitly and satisfactorily to each other? Let’s bring about change for the betterment of the society we are part of.
Lockdown of houses, neighborhoods, cities and nations has opened up our minds to meditate on the value and vanity of life.
Leisurely spent days have made us realize what invaluable time we wasted in supposedly busy days.
Work from home has proven that our effective productivity did not depend on the mere presence in our office but on the amount of work we completed.
Longer physical presence together with spouse and children, though forcefull, has made us realize that, our family is first compared to professional jobs.
Cleaner air and quieter surroundings as a result of lockdown, are making it evident that we humans are the sole cause of air and sound pollution which, in turn, are the cause of so many physical and mental health problems.
Nature has forcefully put a strong brake on the fast pace of our business activities. Can we take it as an important lesson that we were creating natural imbalance by over-speeding and trying to outpace nature in our ignorance?
Depletion and lack of our physical and mental immunity is loudly telling that we have to change our way of life.
Hygiene, discipline and rest are far more important than luxury, lavishness and busyness; Health more than wealth; Disbursing more than hoarding; Giving more than grabbing; cooperating more than competing; consoling more than condemning; listening with interest more than loathing with irritation; rowing along more than rushing ahead; Judicious consumption more than overproduction.
Time to look back and see if the so-called established development milestones of industrialization, globalization, urbanization, transportation boom, etcetera have brought in real improvement in the happiness quotient in us or have they only made us busy in a damaging and wasteful fast pace, busy dying moment by moment in the pursuit of life, like a dog chasing its own tail. The present crisis situation has given us time to think and identify the vices which we have considered as virtues so far. They are so deeply engraved in our competitive social culture, it is not easy to recognize their reality first, if identified, it is still harder to speak against them without inviting social indignation. But if only a handful of socially minded people are prepared to take this bitter pill, then the future of our society is going to be hale and healthy, as nature wants us to be. What will it profit a man if he gains the whole world, yet forfeits his soul?
केही हप्ता अघि सम्म हाम्रा समाजका माननीय, वरिष्ट, बलिष्ठ, पुरातन-निष्ट, दैवी ज्ञानले हृष्ट-पुष्ट गुरू, शिक्षक, पुरोहित, पण्डित, सबैजना एकै मतका भएर गुनासो गरेको सुनिंदै थियो, कि अचेलका युट्युब र फेसबुके गुरू र शिक्षकहरुले, जे-पायो-त्यै इन्टरनेटमा प्रसारण गरेर, समाजलाई भडकाए, भ्रममा पारे, झुठो शिक्षा फैलाए र ज्ञान र शिक्षालाई कमसल र सस्तो बनाए। उनीहरुले बिंडो सम्हाल्दै आएको गहकिलो, गहिरो, अभेद्य ज्ञान-व्यवसायको पेशालाई, यी नवोदित प्रविधी-पोषित फुच्चे गुरुहरुले सजीलै, सस्तोमा, सबैतिर, सबैको पहुँचमा पुर्याइदिएर, शिक्षण-स्तर खस्काइदिएको आरोप लगाए। वास्तवमा, यो स्थापितवर्गको यस्तो गुनासो र चोटिलो आरोपको प्रमुख कारक, उनीहरुले खाई-पाई आएको, बडेमानको सम्मान र तलबमानमा प्रष्ट पर्न गैरहेको क्षय नै मुख्य हो भनेर बुझ्न केही गाह्रो छैन। केही अपवाद पनि अवश्य होलान। यातायात व्यवसायीले पनि यही पेशा-त्रासको कारण सिण्डिकेट कायम राखेको उदाहरण हामीसित ताजै छ।
यस्तो बलिष्ठ समूह, जसले जनमानसमा शिक्षालाई क्लिष्ट रुप प्रदान गरे, आज त्यही इन्टरनेट प्रदत्त युट्युब, फेसबुक, आदीको माध्यमद्वारा, आफैंलाई डरको भावमा नम्र बनाएर, आ-आफ्नो विधाको शिक्षा लिएर, समाज सामु प्रस्तुत भइरहेको देखिन्छ। ज्ञानको यस्तो आडम्बरलाई तोडेर, नम्र बन्दै, पहिले विरोध गरेको प्रविधीलाई अब सकार्ने अवस्थामा झुक्न यो समूहलाई वाध्य पार्ने वस्तु, तिब्र गतिको फैलावटद्वारा विश्वभर बवण्डर मच्चाइरहेको, प्रोटिनको त्यो सूक्ष्म कण, अझ कती बलवान रहेछ। यो सोचले प्रष्ट सित दिंदैगरेको सन्देश यही छ कि हामी मानव जातीले प्रकृतिको विरोध गरेर सक्दैनौं, यसकारण प्रकृतिको चालमा हिडौ, यसलाई उछिन्न नखोजौं।
The scary, wild dance of present pandemic has put many thinking minds to test and the direction as well as the outcome of it is as varied as the number of minds engaged in it. This is one of such many minds trying to spell out some systemic stream of thoughts from the vast, jumbled up unruly threads of various colours and kinds. Let’s hope the reader gets something from it, which can be helpful to exercise the inquisitive mind to reach at some original thought of itself.
No Traffic Rush
Our conscious mind is endowed with such a nature that it cannot remain blank at any time. No one can deny the fact that something is always engaging in our minds – sometimes subtly and other times aggressively. The thoughts that continuously criss-cross our minds are of varied numbers, structures and impacts. For example, at this time, whether we like it or not, the main engagement of the human minds all over the world is nothing other than the overwhelming pandemic with its deathly shadow lurking in our neighbourhood. But whatever weighty and overwhelming this ominous thought it may be, there are always many other sub-thoughts that follow the main and primary one. In this musing, we are trying to pull one small thread of thought as to what could be one of the many contributors to the occurrence of this present day pandemic.
On the bases of meagerly available scientific and immediate data on the origin and nature of this newly popped up virus, we can only say that this is a very dangerous one and can inflict very big damage throughout the world. Other than that we do not know for sure the causes, the nature and more importantly, the remedy against it. The knowledge tank all over the world should be and is primarily focussing all its efforts with very high priority to reach at the cure and prevention measure for saving humanity from this virus. But in a bigger perspective, in order to stop the formation of such dangerous viruses in future, the responsible leaders of the world should be really serious about finding out the reasons as to why and how this virus took its origin. This will then be helpful for them to formulate a world legislation as an effort to prevent similar dangerous situations in future.
Talking of legislations, rules and regulations and guidelines, it is not that such are non-existent. Many nations have their own legislative arrangements to address such situations with a view to maintain health safety of their citizens and they are equipped with various degrees of judiciary penalties. In the present context, the development and spread of this virus is widely attributed to the wet market where wild animals were traded in non-hygienic conditions. It is not that there was no legislation against the trading of wild animals or against the neglect of public hygiene, but such provisions were taken very lightly by the concerned authorities and the involved public. Such guidelines, rules and regulations are taken, most of the time by the public, as coercive measures by the authorities. Hence, tendency to break them, disobey them and circumvent or go against them. Until and unless the subjects of such provisions develop a firm attitude within themselves that such provisions are there for their own wellbeing, this rogue tendency to go against them will remain in the society of adamant people.
Clean Air
Looking back at the recorded history books and the religious epics, it is not so difficult to see that whenever and wherever there had been adamant revolt against established spiritual, moral, social and state rules and regulations, there were instances of large scale damage to the society at large. The spiritual, moral and social rules, regulations, instructions and guidelines are usually formed and mandated by concerned societies and they have very little or even no judiciary teeth attached with them. In such a situation, for these provisions to serve their purposes, each member of the society should be convinced to own these provisions as their own and follow them as their moral duty towards society and nature. When this is done, then we find it easy to see that even the state legislations are there for the benefit of the society and not to curtail their rights and freedom. Then it will be easy for the public to follow the established regulations and guidelines of the different wings of the society they live in. They will not see it as coercive but will responsibly follow it as their moral duty.
The above thread of thought, compared with the rampant social disobedience we see around us, naturally leads us to an obvious question – why is the present society not able to see the benefits of willingly living their social and personal lives within the social provisions put in place for them?
There can be many angles to look at the above intriguing question and as many possible reasons can spring up depending on the various contributing factors of the society. This question has been crossing my mind even before this instance of pandemic and I have been sharing it with few friends who care to exercise their thoughts on it. Courtesy some like minded contributing friends, I find some good sense in believing that the root cause of people not showing any responsibility to their moral duty in the society, to a big extent, is the absence of any effort to teach them about it ever since their childhood, which is their learning phase of life. Half a century ago there used to be one period daily used to be set for moral studies. There used to be books prescribed for moral education and exams conducted from its contents. It included chapters on personal and neighbourhood hygiene, social harmony, national integration, cultural respect, benefits of festivals, religious harmony, respecting seniors, eco-system, and such like lessons. These things, once embedded in a child’s mind, they remain life long and direct their way of life. Sad to say, we find such teachings completely missing in today’s curriculum. Children are overwhelmed with heavy loads of study materials to make them competitive in the overcrowded world but nobody is teaching them the importance of social and moral values. Sad to notice, even the busy parents of this competitive society do not have time, energy and concern to teach their children the real lessons of life. Today’s education system is preparing the pupils to be competitively expert grabbers and snatchers from fellow humans. It has compelled the people in individual rat race, with a highly elevated winner streak imbibed in them, to compete ruthlessly with own brothers and sisters, instilling within them the killer spirit to crush their colleagues and grab the top position. The depravity of today’s education is brainwashing the pupils to dwell lifelong on I, Me and Mine. You, Others and society are lost from their visibility range.
Why cannot we relate the present days compulsively staying in-home, moving from one room to another leisurely, giving ear to other members of the family, find time to exercise our mind thinking on something other than our tight scheduled routine, etc., to be the coercive act of nature to teach the moral values of life? Can we hear it saying that if we continue overspeeding, it has its way of putting the break in our lives? Is it not loudly displaying that its air and water is basically clean and healthy and beautiful and we should have maintained them that way? Our Nature teacher is elaborating from its syllabus that the rest and rejuvenation system is set by it with a purpose for the good of mankind. But if the provisions of this system are not adhered to, then Nature has its own way of putting things right on the track.
Every created thing we can think of is subject to change. That might be the thought process that triggered the propagation of the theory of evolution. Things are evolving from the present state to a new state of its existence. Well, I am not delving on to any philosophy here. But this thought of changing phenomenon engaged my mind when a dear friend of mine initiated a dialogue based on my recent teaser write up “Social Distancing or Physical Distancing?” in his social media. The write up is available at www.kedhikari.home.blog. I am highly amused at the responses he received and the arguments put forth for and against their choice of these phrases.
For me the phrase Social Distancing is a fairly new concept, recently being popularized by its usage in the media, in reference to keeping ourselves safe from contracting or spreading the Corona virus. People all over the world are firmly instructed by respective governments to keep physical distance from other people or avoid direct contact with people or objects in public places. As a measure to ensure this, many cities and states are put under complete lock down. Because of Covid-19 scare, handshakes are automatically avoided.
World Networked – Always Together
I am not here to report on the obvious and over-engaging current state of affairs concerning Covid-19. Here I am to share my lookout on the evolution of new meanings of the words we have been employing to express ourselves. The “social” part of the phrase Social Distancing, as being used in plenty these days, compelled me to dig into the concept and situation this phrase was trying to convey through various media. My mind got uncomfortable picturizing the phrase conveying something like dispersing or spreading out some grain with the purpose of collecting them tidily in one place. Like shooting your dear pet to keep it alive. In today’s context of pandemic, the necessity of Distancing is very well understood. But the word Social, as the adjective used to qualify it, looks absurd in today’s popular understanding of the word social. The Webster dictionary defines Social Distancing as ‘the practice of maintaining a greater than usual physical distance from other people or avoiding direct contact with people…..’ This would have conveyed the correct concept till the first part of 20th century when the word social could not mean anything other than people coming together physically at one place with close proximity. But after the entry and popularization of international networking (internet) and worldwide web channels, the meaning of the word social has evolved to a new position. It is still people coming together but the earlier concept of physical togetherness is diluted by virtual togetherness. This shift from ‘only physical’ to ‘not limited to physical’ is automatically occured in the meaning of the word. With the virtual world of technology occupying increasing areas of our lifestyle, I would even say that the weightage of physical contacts are subtly losing grounds to virtual or technological contacts. This should not be difficult to understand only if we compare our mode of social interactions with our family members 10 years ago and the same now. But we do not ever think that our social contact is reduced, but surely our physical contact is drastically reduced. Said so, when concerned authorities instructed to observe Social Distancing, they were borrowing the 19th century term when a similar flu crisis had occurred and I am sure they had intended for the people to maintain some physical distance from person to person. When the intention is only to keep physical distance then, would it not be more accurate to call it Physical Distancing?
Linguistics delve on how words evolve as well as how the underlying meanings of words alter over time. There are many examples of words which have shed their old meanings and/or incorporated new meanings even in our present day usage. ‘Social’ is one such word which has undergone metamorphosis of meaning by virtue of the developments and ease of access in communication technology. Another one which has unmistakably displayed its drastic change of meaning from white to black and day to night in present time is ‘religion’. If interested, the reader may find it entertaining to think of this word during this time of complete lockdown, credit invisible virus. There is a vast chasm between its dictionary meaning and the real meaning it conveys in the present practical world.
Returning to the heading of this talk, the Distancing recommendation, rather instruction, given by the concerned governmental and social authorities; whatever qualifying term they may use, in real terms, is it Social or Physical?
I think it was the BBC where I read this phrase first: Social Distancing. It is being highly propagated and accepted as one of the two major recommendations for containing the spread of Corona virus along with frequent washing of hands with soap & water. Well, I fully agree with the concept this phrase intends to communicate to the people in our global society which is in a fear mode due to the rapid spread and scaring damage of lives caused by this very little known Covid-19 flu. On the basis of whatever little the world knows about the nature and behaviour of this virus, the best we can do to minimize the damage and to contain its spread, is to follow the above two recommendations very responsibly and strictly. I do pray and believe, along with all the well wishing people of the world, that by making use of the accumulated knowledge so far archived in this earth of ours, the medical fraternity will soon be able to contain and cure the effect of this new enemy, by coming up with the necessary medication and prevention formulae.
While expressing my full agreement with the concept of communication this phrase intends to make, I find some discomfort with the word-content of the phrase. I believe the message of the communication would be more appropriately conveyed by formatting the phrase as Physical Distancing. The experts in the concerned fields are advising that we should maintain a distance of at least one meter to put a break in the spread of the virus. This one meter distance is meant to be from one physical person to another physical person. A social person encompasses much more social aspects than the mere physical contents a person has. A person’s social presence is not limited by the physical body she wears. Similarly, a society is not limited within a geographical boundary. There should not be any difficulty agreeing with it in this age of ever evolving international networking facilities.
An exemplification of my musings would be this fresh instance of this morning. I had a talk with our son Sharad who is in the middle of his internship at Alabama. Along with many other chit-chat, we talked about the cancellation, rescheduling, route option, availability difficulties of his return travel. While talking all these for more than 30 minutes, we never had any realization that we were physically 13,281 Kms. apart and more than 11 hours time difference, my this morning was his yesterday night. But we were socially together as if in our sitting room sofas. Similar talks and video chats were done with the dear ones at Hyderabad, Kalimpong, Kolkata and Hetauda. All these contacts made us more close to each other and enriched us in our mutual understanding, feelings, learning, sharing, advising, assisting, encouraging, restricting – all the things we carry out in our societies. And undoubtedly, these are the people in the innermost circle of my society. One can easily see that my social proximity with all these members of my society was enhanced – not pushed off or depleted. I would give full credit of this enhancement of our social proximity to the total lockdown of our nation due to Covid-19 progress. Obvious reason – all these people including me would have been busy with daily core and our respective engagements would not make it possible for us to communicate freely at any time and/or for any length of time. May I put it this way that the world lockdown has compensated our physical distancing with social proximity.
With the help of the example cited above, I only wanted to home in on the thought process I have in my mind while saying that it is not Social Distance we intend to maintain but definitely we need to keep Physical Distance to help break the spread of the present Covid-19 crisis.
Wish you all a happy social proximity with temporary physical distancing.
हालसालै बाटोमा एकजना उमेर खाएको मान्छे कुशको सानो मुट्ठा लिएर साइकलमा कतै जाँदै गरेको देखें। हुनत यो एक आम दृष्य थियो तर मेरो निम्ति त्यो विशेष बन्न पुग्यो किनकि यसले मलाई आफ्नो वाल्यकालको सम्झनामा लिएर गयो। त्यो मान्छेमा मैले आफैंलाई देखें अनि ईश्वर प्रति मनमा गहिरो कृतज्ञता उर्लेर आयो किनकि उनको चुनावमा नपरेकोभए आज मपनि यसैगरी कुशको मुट्ठा हातमा लिएर घर-घरमा जजमानी गर्दै हिंडिरहेको हुनेथिएँ।
मलाई वाल्यकालका थोरै मात्र कुराहरु सम्झनामा छन्। ती मध्धे मलाई कुश बोकेर मामाहरुको घर-घरमा पठाईएको दृष्य मेरो मानसपटलमा आज सम्म सुरक्षित छ। पछि गएर थाहा लग्यो कि यो दिनलाई कुशे औंसी भनिँदो रहेछ। अरु ठूलो भएपछि आमाबाट यो पनि जानकारी पाएँ कि हाम्रो समाजमा भान्जोलाई भगवान मानिँदोरहेछ। यहि कारणले मामाहरुबाट आदर र माया पाएको भएर यो घटना एउटा अति खुशीको क्षण बनेर सम्झनामा बसिरहेको होला। मामाहरुले पनि भान्जो-भगवानको हातबाट शुभकार्यको कुश प्राप्त गर्नमा धर्म भएको मानेर अवश्य खुशी भएर मलाई माया र उपहारको वर्षा नै गरिदिनुभएको हुनपर्छ। यो पनि सम्झना रहिरहनुको थप कारण हुनसक्छ।
मेरो वाल्यकालका सम्झनाहरु मामाघरमा नै सिमित छन्। ढोड गांव नामको एउटै गांवमा आ-आफ्नो घर भएका छ: जना मामाहरुको एक्ली दिदी-बहिनी हाम्री आमा अनि मचाहिँ उहाँको त्यो समयको एक्लो छोरो – यो परिवेशमा म त साँच्चै खूब पुल्पुलिएको ठिटो हुनुपर्छ। त्यसैपनि बाको अनुपस्थितिमा घर-गोठ र खेतबारीको सबै काम आमाले नै भ्याउनु पर्ने व्यस्तताको कारणले मचाहिँ माइजूहरुकै बडी हेरचाहमा हुर्किएको सन्दर्भ सुन्नमा आईरहन्छ।
हाम्रो बाको घर चाहिं काठमाण्डौको लगनटोलमा रहेको जोरगणेश भनिने ठाउँमा रहेछ। तर मचाहिं त्यहाँ बसिनछु। कुरो यस्तो भएछ कि मेरो जन्म भन्दा ३ महिना पहिले नै हजुरबाको मृत्यु भएछ। त्यसपछि जोरगणेशको घरका सरसामान देवरहरूको परिवारको जिम्मामा सुम्पिएर हजुरआमा बुधसिंग गएर बस्न थाल्नु भएछ। यसरी नै मेरो जन्म त्यहि बुधसिंगको ढोड गांव भनेर चिनिने मेरो मावलमा हुनपुगेछ। पछि काकाबाट चाल पाएँ कि हाम्रो हजुरआमाले १२ संतान जन्माउनुभएको रहेछ तर केवल तीनजना मात्र बाँच्न सफल भएछन – हाम्रो बा, एउटी फुपू र एकजना काका।
मावली हजुरबाले आमालाई दईजोमा दिनुभएको भनिएको त्यो हाम्रो ढोड गांवको घर पनि अविस्मरणीय रहेकोछ। ढोड बेंसीबाट आउने ठाडो उकालो सिद्धिएपछिको फराकीलो गरामा रहेको त्यो सानो गाउँले घर र संगै रहेको गोठ – अब त सम्झनामा मात्र छ। माइला मामाले भनिरहनुहुन्थ्यो कि मंगसिर महिनाको एउटा चिसो दिनको झपक्क साँझ परेर अँध्यारो भइसकेको बेलामा त्यहि घरमा मेरो जन्म भएको थियो अनि त्यो बेला मामा चाहिं उहाँको बहिनीले जन्माउने सन्तानको भविष्य कस्तो हुन्छ भन्ने जिज्ञासा लिएर बेंसीमा धुनी लाएर बसेको अघ्घोरी बाबालाई भेट्दै हुनुहुन्थ्यो। ती बाबाले प्रज्ज्वलित मुद्रामा अति शुभ भविष्यको शब्द दिएर मामालाई प्रशन्न तुल्याएको कुरा प्राय: हरेक भेटमा दोहोरिईरहन्थ्यो।
त्यो जन्मघर सम्बन्धित धेरै कुराहरु त मेरो सम्झनाबाट अलप भइसके तर एउटा मलाई दोष्याईरहने घटनाले चाँही मलाई ठुंगीरहन्छ। आमा साह्रै रिसाउनुभएको र ठूलो हत्केलाले मेरो ढाडमा पिट्दै गोठमा थुनिदिनुभएको अनि मचाहिँ कराई कराई रोएको। यति मात्र सम्झेर बाँकि बिर्सिन पाएको भए यो बालापनको एउटा सुखद सम्झना बन्नेथियो। तर यो कार्यको निम्ति मैले आमालाई रुँदै कराउंदै गालीका शब्दहरु बकेको सम्झनुपर्दा चाहिं आज साह्रै पीडा र लज्जाबोध हुन्छ। त्यो ४-५ वर्षको ठिटोले कहांबाट यस्ता शब्दहरु सिकेकोहोला।
त्यहि समयको साह्रै डराएको अवस्थाको एउटा घटना पनि आजसम्म बिर्सिन सकिएको छैन। त्यो बेला अचेल जस्तो चर्पी अभियानको कुराले गर्भधारण पनि गरेको थिएन होला। लाघुशंका हो कि दीर्घशंका निवारण हेतु अल्गो अल्गो बोट भएको मकै बारीमा बस्न मात्रै के आँटेको थिएँ एउटा बडेमानको सर्प छेवैमा घस्रिदै गरेको देखियो। त्यो देख्ने बित्तिकै ठूलो डरले घेरिएर आत्तिंदै भागेको सम्झनाले मात्रै पनि आज सम्म डरको अनुभव हुन्छ।
पहाडको त्यो घरमा हामी धेरै त बसेनौं तर अरु दुइटा धमिला सम्झनाहरु अल्झिएरै बसिरहेकाछ्न। एउटा हामीलाई बाह्रखरी सिकाउनुहुने मावली हजुरबाको विशाल ज्यान र अर्को आमाले त…ल बेंसीबाट मा…थि गांव सम्म बोकेर ल्याउनुहुने परालको विशाल भारी। मलाई पनि चित्त बुझाउनलाई हो वा अल्झाउनलाई भनेर एउटा सानो मुठाको भारी झुन्ड्याईदिनुहुन्थ्यो।
त्यो समयका व्यक्तिहरु वा खेल्ने साथीहरुको बारेमा अनि खेलेका र रमाएका सम्झना चाहिं अचम्भ प्रकारले दिमागबाट मेटीईसकेछन। सम्झनामा बाँकि रहेका दुईजना छन् – एकजना नैचे नाम गरेको धेरै ठूलो ज्यानको मान्छे हाम्रो खेत-बारीमा खेताला भर्न आउने रहेछन। आमाले तिनलाई फराकीलो थालमा धेरै ढेंडो पस्केर दिनुहुन्थ्यो। तिनी थालैमा मुख पुग्नेगरी घोपटीएर खान शुरु गर्थे। आमा ढिंडो थप्दीरहनुहुन्थ्यो अनि तिनी चाहिं ढाड सोझो हुने अवस्था सम्म पनि खाई नै रहन्थे। यो दृष्यले त्यो बेला मलाई साह्रै छक्क पारेको थियो। दोस्रो चाहिं मलाई देखरेख गर्न भनेर एउटी बूढी आमै हुनुहुन्थ्यो, उहाँको टाउको स्वत: हल्लिरहन्थ्यो अनि हामी भुरा-भुरी चाहिं उहाँलाई “आमै किन नाईं-नाईं भनिरहेको?” भनेर चिढाउंदा रहेछौं।
म छ: वर्षको हुँदा बा-आमा मलाई डोर्याउंदै मुंग्लान तिर लग्नुभएछ। मेरो बा रोगले कमजोर हुनुभएकोले आफैं यात्रा सम्भाल्न सक्नुहुन्न भनेर मेरो कान्छो मामा हामीलाई पुर्याउन जानुभएको थियो।
यात्राक्रममा तल ढोड बेंसी झरेर तारुकाघाटमा साँघुरो डुंगा चढेर त्रिशुली नदी तरेको अनुभव सम्झनामा स्थापित छ। पहिलोपल्ट डुंगा चढेर फराकीलो नदीको पानीमाथि सलल बगेको डर मिश्रित नयाँ अनुभव बडो रोमान्चकारी थियो।
पहिलो अनुभवमा खुबै हल्लाउने अनि धूलाम्मे पर्ने लहरीको यात्रा पनि छ। पछि ठूलो भएपछि बुझदा त्यो यात्रा काठमाण्डौ देखि अमलेखगंज सम्मको रहेछ।
त्यसपछि कोचाकोच भएको रेलमा पनि चडियो। हामीसित केहि झिटी-गुन्टा पनि रहेछन र त्यो रेलमा हामीले कोच्चिने ठाउँ चाहिं चर्पी कोठामा मात्रै पाएछौं। यो अनुभवलाई बिर्सन नदिनलाई हाम्रो घरमा काठको एउटा सानो हर्पे छ जसको बिर्को चाहीं मैले चल्ने क्रममा त्यो चर्पीको प्वालबाट झारिदिएछु।
मुग्लानमा हाम्रो गन्तब्य कालेम्पोंग रहेछ। कालेम्पोंग पुगेको दिनको एउटा घटना कान्छा मामाले सम्झाईरहनुहुन्छ – हामी सबैलाई मामाले खाजा खान चिया दोकान लिएर जानुभएछ। सबै चिया पिउन लागे तर भान्जो चाहिं निन्याउरो मुख लिएर चियाको गिलास भित्र औंला डुलाउँदै बसिराखेकोरहेछ। मामा छक्क परेर सोध्नुहुँदा रुन्चे पारामा उत्तर यस्तो पाउनुभएछ – “आफू सबैले चौटा जति खाएर मलाई चाहिं झोल मात्रै दिएछन”।
आफ्नो रोगको उपचार खोज्दै बा कालेम्पोंग पुग्नुभएको रहेछ। उहाँको रोगको बारेमा माईला मामाले र काकाले केहि प्रसंग खुलाउनुभएकोछ। म साँढे दुई वर्षको हुँदा शुरुमा सानो पानिफोका जस्तो बाको खुट्टामा देखिएछ। तर धेरै दिनसम्म पनि फुक-फाक र घरेलु उपचारले निको हुनुको सट्टा खुट्टा पूरै सुन्निएर, घाऊबाट ह्वाल-ह्वाल्ति पिप बग्न थालेपछि चाँही, नजीकको आँपपिपल अस्पतालमा जचाउन पुग्नुभएछ। अस्पतालले जाँचेर त्यो कुष्ट रोगको घाउ रहेको अनि त्यहाँ उपचार हुन नसक्ने जानकारी दिएर फर्काएछ। त्यो समयमा कुष्ट रोगलाई कोड़ भनिँदो र महारोग मानिँदो रहेछ अनि समाज यस्ता रोगीलाई घिनाउदै टाडिंदोरहेछ। प्राप्त भए जति हरेक जानकारी र सुझावलाई आत्मसात गर्दै भौंतारिंदा भौंतारिंदा बल्ल कालिम्पोंग पुगेर चाहिं उपचार शुरु भएछ। यस्ता रोगीहरुलाई लामो समयसम्म त्यहीं राखेर उपचार तथा हेरचाह गर्ने चलन रहेछ।
उपचार गरेर हिंड-डूल गर्न सक्ने भएपछी बा पहाड हामीकहाँ आउनुभएछ। त्यहाँ घर बाहिरै उभिएर आमालाई भन्नुभएछ कि अब उहाँ चाहिं यो समाजको लागी पानी नचल्ने हुनुभएको छ, किनकि उहाँले इसाई धर्म अपनाउनुभएछ। बाको यो कुराले आमालाई कुन अवस्थामा पुर्यायो होला त्यो त मैले कल्पना पनि गर्न नसक्ने कुरा हो, तर त्यो भन्दा पनि ठूलो वज्रपात तब भएको हुनुपर्छ जब बाले आमा सित यो कुराको निर्णय मागनुभयो कि उहाँ चाहिं बालाई छोडेर यथास्थितिमा रहिरहने कि बाको साथ दिएर कालेम्पोंग तिर लाग्ने। मेरा बा-आमाले जुन मान्छेको हातमा मलाई सुम्पिदिनुभएकोछ तिनकै पछि लग्नु नै मेरो धर्म हो भन्दै आमाले दोस्रो चाहिं बाटो छान्नुभएछ। यसप्रकारले मेरी २६ वर्षकी कलिली आमा आफ्नो ६ वर्षको बालख छोरो काखी च्यापेर, समाजले त्यागेको महारोगी खासमको पछि लागेर, अरु आफन्त भन्नलाई एकजना पनि नभएको, मुग्लानको कालेम्पोंग पुग्नुभएछ।
कालेम्पोंग पुगेपछि बाको अस्पताल छेउ-छाउ मै मिसन कम्पाउण्ड क्षेत्रमा एउटा दुई-कोठे बस्ने ठाउँ दिईयो। भिरालो ठाउँमा बनेको त्यो घर, जोडको हावा चलि नै रहने अनि हावाले त्यो घरको टिनको छानाको खुकुलो भाग हल्लाउँदा लगातारको डंग-डंग आवाज भइरहने कुरा सम्झनामा आइरहन्छ।
त्यहाँ पहिलो काम मलाई स्कूल भर्ना गराइएछ। त्यसपछि हामी ठूलो गिर्जाको विधिवत सदस्य भएछौं। स्कूलमा मलाई ढुङ्गा क्लासमा राखियो जहाँ मसिना ढुङ्गाहरु जोडेर क, ख, ग बनाउन र चिनाउन सिकाइन्थ्यो। ६ वर्षको केटो त्यो कक्षामा ठूलो देखिने अनि मैले बाह्रखरी पहाड मै सिकिसकेको हुनाले मलाई वर्ष नसिद्धि कक्षा वृद्धि दिईयो। प्राइमरी स्कूल बड़ो राम्रो संग खुशी खुशी बित्यो। अंग्रेजी सिकाई साह्रै कठिन लाग्थ्यो किनकि बाले यसमा सहयोग गर्न सक्नुहुन्न थियो। अरु विधाहरुको सिकाई खासै कठिन भएनन्। प्राइमरी स्कूलमा सम्झने भूंड़े सर, कर्थाक सर, भिक्टर सर, इन्गलिश गुरुआमा, फ़िपोन सर विशेष आदर र प्रेमका पात्रहरु हुनुहुन्छ।
मिसन कम्पाउण्डको त्यो घरमा बसुञ्जेल हामीलाई त्यति धेरै दु:ख भएको मलाई सम्झनामा छैन। त्यही घरको बसाईको अवधि भित्र माइलो र साइँलो भाइहरुको जन्म भयो। अस्पतालको सजिलो सुविधा भएकोले सुत्केरी बेला पनि कुनै ठुलो कठिनाई बिनानै सम्पन्न भएको थाहा छ। साइँलो भाइको पालोमा चाहिं जन्मे लगत्तै निकै दिनसम्म बच्चा वार्डमा भर्ना हुनुपरेको थियो। त्यो बेला स्कूलको समयपछि घरको सबै काम भ्याउनु पर्ने जिम्मा मलाइ नै परेछ। आमाले अस्पतालबाट सिकाएर पठाए अनुसार जाउलो पकाएर आफैं पनि खाने अनि आमालाई पनि लगिदिने काम मैले पाएकोथिएँ। मैले त्यति छोटो काम गर्नलाई साह्रै लामो समय लाउने गरेको देखेर आमाले एकजना साथीलाई हाम्रो घर गएर हेरिदिन आग्रह गर्नुभएछ। मरीयम क्षेमाले आएर हेरिदिएपछि त स्टोभ मज्जाले बल्यो र जाउलो पनि एकैछिनमा पाक्ने भयो। सलेदोवाला स्टोभमा बाक्लो सिट्टी जमेछ र पाक्न धेरै बेर लाग्दोरहेछ। त्यति सिट्टी मठार्न पनि नजानेको भनेर आफैंलाई खूब लज्जाबोध भएकोथियो।
त्यो घरको ढोका मेरो कारणले फोड्नु परेको कुरा गाउँलेहरुले पछि सम्म मलाई जिस्क्याउदै सुनाइ रहन्थे। कुरो के भएछ भने मलाई घर कुरुवा राखेर बा-आमा कतै जानुभएछ, बेलुकी झमक्क भई सकेपछि फर्केर आउँदा म यति गहिरो निन्द्रामा परेछु कि कुनै उपाय गर्दा पनि मलाई ढोका खोल्न बिउंझाउन नसकेर ढोकै फोड्नु परेछ।
त्यहि घरको अर्को हिस्सामा तिब्बती मूलको एउटा परिवार हाम्रो छिमेकी थिए। त्यो परिवारको छिरीङ्ग् र तिनको भाइ-बहिनी मेरा खेल्ने साथीहरु बने। छिरीङ्गको बुवाले महंगीको गुनासो गर्दै भन्ने गर्थे कि अब नून खाएर नै बाँच्नु पर्ला किनकि सबै भन्दा सस्तो त्यै नून मात्रै छ। त्यो बेला नून १० पैसा प्रति किलोको दरले पाइन्थ्यो।
त्यो घरमा छँदा एकजना धरणीधर बजे आइरहनु हुन्थ्यो। उहाँलाई सम्झिरहने कारण चाहिं के छ भने उहाँ घर आउने बित्तिकै जुत्तैसरी खाटमा डङ्गणगै पल्टिहाल्ने। जुत्ता बाहिरै खोल्ने चलन भएका हामीलाई चाहिं यो कुराले साह्रै झिंझो लगाउँदथियो।
कालेम्पोंग गएपछि परिवारको गुजारा चाहिं बालाई दीइएको कामको आम्दानिबाट हुँदोरहेछ। भर्ना हुनुभएको अस्पतालका दिर्घरोगीहरुलाई प्रौढ शिक्षा दिने काम बालाई दिइएको रहेछ। त्यो अस्पताल परिसरमा बस्ने जति सबै मेरा काका, बडा, क्षेमा र बडीहरु थिए। पढाउने काम गर्नुभएकोले हाम्रो बालाई ‘गुरुबा’ भन्थे र मचाहिँ ‘सानागुरुबा’ भनी बोलाइन्थें।
With Hajurba
यसै दौरान मावली हजुरबा हामीलाई भेटन कालिम्पोंग आउनुभयो। आमा र मलाई दाहिने-देब्रे राखेर माइलो भाइलाई काखमा लिएर स्टुडियोमा खिंचाउनुभएको त्यो श्याम-स्वेत फोटो हाम्रो निम्ति गर्वको सम्झना बनेकोछ। दुर्भाग्यवश हजुरबासंगको त्यो भेट हामी सबैको निम्ति अन्तिम भेट हुनपुग्यो।
यो बेला सम्म हाम्रो मुन्ग्लान बसाई त्यती धेरै गाह्रो भने जस्तो लागेको थिएन। बालाई बेला-बेलामा अस्पताल भर्ना हुनपरिरहन्थ्यो र पनि साधारण गुजारा चलिरहेकै थियो। बा घरमा संगै हुनुभएको बेला धेरै रमाइलो लाग्थ्यो, मलाइ पढाइमा सहयोग गर्नुहुन्थ्यो अनि चाखलाग्दो तरिकाले कुराकानी गर्न जान्नुहुन्थ्यो।
तर त्यो रमाइलो यामले अब बिट मर्ने बेला भैसकेको हामीले चालै पाएका थिएनौं, हाम्रो मुन्ग्लाने दुख: का दिनले हामीलाई गांजिहाले। कुरो यस्तो भयो – हामी आमा-छोरा हालसालै पहाडबाट झरेका, धेरै बजारे रहन-सहन नदेखेका र नजानेका, कता-कता पाखे समुहमा अझैपनि थियौं। बाले बडो माया गरेर, हामीलाई शहरिया मनोरन्जन दिलाउने रहर बोकेर, बाइस्कोप देखाउन तल कन्चन हलमा लिएरजानुभयो। बाइस्कोप हेरिसकेर हलबाट निस्कंदै गर्दा एकजना हुनेखाने छिमेकीले देखेर अस्पतालको हाकिमलाई यो कुरा सुनाउनु भएछ। त्यो बेला बडो कडा स्वभावको एकजना बेलायती मेमसाहिबा त्यहाँको सि. एम. ओ. हुनुहुन्थ्यो। उहाँलाई यो कुरो ठिक लागेनछ र बाइस्कोप हेर्न गएको जघन्य अपराधको निम्ति तुरन्तै बसिरहेको त्यो घर र गरिरहेको त्यो काम छोडिहाल्नुपर्ने कडा हुकुम जारी भयो। अहिले सम्झंदा त्यो वहिर्गमनमा मानिसको पहिलो जोडीलाई अदन बगैंचाबाट लाघारिंदाको भन्दापनि बडी दयनीय चित्रण मनमा देख्छु। त्यसरी निस्किंदा आदम त सद्दे भौतिक ज्यान भएका थिए, कोडले गलेको, आलो घाऊ बोकेको, अंग-भंग भएर लौरोको भरमा खोच्याउँदै हिड्नुपर्ने थिएनन्। उनकी पत्नीसित मानिएको चतूर संग कुराकानी गर्ने र सर्वज्ञानी सृष्टिकर्ता संग बहस गर्ने आँट थियो, पहाडको सोझोपनको कमजोरी उनीसित थिएन। त्यो भन्दा पनि मुख्य कुरो उनीहरु सित तिन-तिन जना अबोध नाबालक लालाबालाको जिम्मेवारी थिएन।
मिसन कम्पाउण्डबाट लघारिएपछि हाम्रो पहिलो पडाव चमड़ा-गोदाम भयो। सुँगुर पालनमा खूब फस्टाएको त्यो गाउँमा नाक-इन्द्रिय निस्क्रिय नगरी बस्न सक्ने अवस्था थिएन। त्यो ठाउँमा बसेर बा-आमाले अरु कुनै ठाउँ खोज्दैहुनुहुन्थ्यो जहाँ आम्दानीको पनि केहि श्रोत हुनसकोस्। चमड़ा-गोदामबाट हामी छिट्टै नै भालुखोप, दोरोङ्गिनी आमाको बारीमा अदियाँमा बारी कमाउने गरी बस्न गयौं। अब बाको अस्पताल, मेरो स्कूल र किनमेल गर्ने बजार सबै धेरै टाडा भए। बारीको अदियाँले मात्रै परिवार धान्न नपुग्ने भएर एउटा गाई पनि पालियो।
परिवारको यो बदलिएको अवस्थामा आमा, बा, भाइहरु र म हरेकलाई नै कठिनाई मनग्गे थपिएका थिए तर सबै भन्दा बडी दुख: र जिम्मेवारीको बोझ आमाको थाप्लोमा पर्न गयो। पारिवारिक अवस्थाको तनावले गर्दा होला, बाको रोग पनि घरी-घरी बल्झिदै च्याप्न लग्यो। उहाँलाई धेरै जसो अस्पतालमा नै भर्ना भईरहनु पर्ने हुनथाल्यो।
भालुखोपको त्यो पडावमा आमाको र आफ्नो दुख: बाहेक अरु केहि सम्झनामा छैन। त्योबेला पालेको रातो गाई साह्रै दुष्ट थियो, धेरै नै लात्ती हान्ने। दुध दुहुन बस्यो कि त लात्ती हानिहल्ने। फुल्याऊँदै भएपनि दुध त दुहुनै पर्यो, यस क्रममा आमाको जिऊ भरि लात्तीको डामै डाम भएका थिए।
मलाई स्कूल पनि साह्रै टाडो हुनगयो। पहिले स्कूल नजिक हुँदा ४० मिनटको लंच ब्रेकमा घर गएर खाना खाएर फर्किन समय पर्याप्त हुन्थ्यो तर अब त नयाँ ठाऊँबाट स्कूल पुग्न नै डेड घण्टा लाग्ने भयो। बिहान दुधको केन बोकेर घरबाट निस्किंदथें, माथि त्रिपाईमा दुध छोडेर स्कूल जान्थें अनि बेलुका फर्किंदा दुधको खालि केन लिदै घर पुग्थें। दिनभरिको स्कूल, लामो बाटो अनि भोको पेटले गर्दा होला त्यो बेला मलाई साह्रै झर्को लागिरहन्थ्यो। आमाले खाजाको लागि भनेर मकै भुटेर गोजीमा हाली त दिनुहुन्थ्यो तर त्यो त माथि त्रिपाई पुगुन्जेल मा नै खाइ सिद्धिन्थ्यो। स्कूलबाट यसरि लखतरान भएर घर पुग्ने बित्तिकै आमाले डोको र कचिया थमाएर एक भारी घाँस ल्याएर मात्रै खाजा खान पाउँछस भनेर खेदाउनुहुन्थ्यो। त्यो अवस्थाको कारणले होला मलाई जिन्दगीको सबै भन्दा कठिन काम चाहिं घाँस काट्नु नै हो जस्तो लाग्थ्यो।
त्रिपाईमा मैले दुध पुर्याउने घर एकजना दोरोगा बाबुको रहेछ। त्यो घर पुग्दा मलाई खुशी लागदथियो। अहिले फर्केर हेर्दा मलाई लाग्छ कि उहाँहरुले हामीलाई केहि सहयोग होस् भनेर हम्रोबाट दुध किन्नुहुन्थ्यो। त्यो घरमा धेरै मान्छेहरु थिए अनि सबैले मलाई मायासित राम्रो व्यवहार गरेको जस्तो लाग्थ्यो। प्रष्ट देखिन्थ्यो कि त्यो घरको हर्ता-कर्ता दोरोङ्गिनी आमा हुनुहुन्थ्यो। उहाँ कडा स्वभावको तर धार्मिक व्यवहारको भएको सजिलै देख्न सकिन्थ्यो।
आमा-बा संग के सल्लाह भयो कुन्नि केहि समय बितेपछि हामी त्रिपाईको त्यहि दोरोगा बाबुको बारीमा बसाई सर्यौं। साविकको ठाउँ धेरै टाडो भएको कारणले हो कि जस्तो मलाई लाग्छ। त्यहाँ सरेपछि थाहा लग्यो कि उहाँलाई रोङ्गोङ्ग बाबु भनेर पनि चिनिँदोरहेछ। उहाँको बारीमा एउटा लामो गोठ रहेछ, त्यसैलाई आधा बारेर हाम्रो बस्ने ठाऊँ बन्यो अनि बाँकि भाग हाम्रो गोठ। त्यो ठाउँमा हामीले बाख्रा र कुखुरा पनि पाल्यौं कि जस्तो लाग्छ। जे होस् त्रिपाई सरेपछि हामीलाई केहि सहज भएको अनुभव अवश्य भयो। मेरो स्कूलको बाटो आधा नै छोट्टियो, बजार अनि चर्च नजिक भयो, रोंगोंग बाबुकै घरमा पनि सेवा-संगतिहरु संचालन हुन्थे। बाको अस्पताल भने अझै पनि निकै टाडो नै थियो।
त्यो घरका सारा दिदी, जितेन दाजु, तता दिदी, साहिंला सर् -हरु धेरै फ़र्साइला र इज्जतका पात्रहरु छन्। रोंगोंगनी आमा त हाम्रो भलाइको निम्ति वास्ता लिएर निर्णय गर्ने मुख्य व्यक्ति नै हुनुहुन्थ्यो। ती बाहेक माहिला सर, अन्तरे सर, दरोगा बाजे अनि भीमदल सर पनि भेटिएको बेलामा स्नेह दर्शाउने परिवारजन हुनुहुन्थ्यो। कुनै समयमा उहाँहरुको जेठो दाजु राजेन्द्र सरको परिवार त्यहाँ आउनुहुँदा उहाँहरु नेपालमा बस्नुहुन्छ र धेरै ठूलो ओहदामा रहनुहुन्छ भनेको सुन्दा मलाई धेरै गर्व महसुस भएको थियो। मेरो देशबाट आएको कोहि ठुलो मान्छे देख्नपाएँ भनेर मनभित्र कताकता खुशी लागेको थियो।
त्यो ठाऊँमा बस्दा एकपल्ट बाकोबाट पहिलो अनि अन्तिम सजाय खेप्ने सुअवसर पाएँ। बाको कोटको खल्तीबाट ५० पैसा सुटुक्क झिक्ने कुबुद्धि कतैबाट पाएर यो कुकृत्य गर्ने आँट पनि भएछ। चोरी गरियो भन्ने डरले त्यो लगेर पर्खालको प्वालमा लुकाउनलाई राखें। तर बाले त कसरी कसरी थाहा पाईहाल्नु भएछ। बाले सोध्नुभयो, मुखले त ढाँटन चाहें तर अनुहारले सच्चाई भन्दीईहाल्यो। बाले पिटेको त के ठूलो सोर गरेको पनि मलाई थाहा छैन तर मबाट चोरीको निर्मूलीकरण हेतु मलाई मुर्गा-आसनमा बस्न लगाउनुभयो। त्यो आसनले मलाई कुनै पनि चोरीलाई घृणा गर्ने ठूलो गुण लाएकोछ। धन्य बाको त्यो दूरदर्शी प्रेम।
त्रिपाईको त्यो गोठ्घरमा आमालाई सुत्केरी बेथा लागेछ। बिहानपख कै बेला थियो, आमा छटपटाउन लागनुभयो। बाले मलाई गाऊँ को नर्स आन्टीलाई झट्टै बोलाउनु भनेर पठाउनुभयो। नर्स आन्टी आईपुगेर हामी सबैलाई बाहिर खेदनुभयो अनि एकछिन मा नै हाम्रो कान्छो भाइ जन्म्यो।
अब परिवार संख्या पनि छ: पुगिसक्यो। परिवार धान्न धेरै नै गाह्रो अवस्था रहेको सजिलै बुझ्न सकिन्थ्यो। बा रोगले कमजोर, खासै केहि गर्न नसक्ने। म भर्खर ११ वर्षकोले जति नै गरेको भने पनि कति नै हुन्थ्यो र। भाइहरु ४ वर्ष, २ वर्ष र नवजात। गोठ, बारी र घरको प्राय: सबै काम सकी-नसकी सुत्केरी आमाले नै भ्याउनुपर्ने।
यसै दौरान बालाई बारम्बार रोगले च्यापने अनि अस्पताल भर्ना भैरहनुपर्ने हुन थाल्यो। त्रिपाईमा बसेको ठाऊँबाट बालाई अस्पतालमा भेट्न आऊ-जाऊ गर्न नै साह्रै हम्मे हुनथाल्यो। यहि कठिनाईको कारणले होला, तब हामी अस्पताल नजिकैको ठकुरिनी आमाको जग्गामा आफ्ना सबै झिटिमिटी र गाई-बस्तु लिएर बसाईं सर्यौं। ठकुरिनी आमालाई त्यो गाऊँकाहरुले ‘स्विट बोजू’ भनेर चिन्दारहेछन र उहाँको स्वामित्वको घर-बारीलाई चाहिं ‘स्विट कमपाउण्ड’। उहाँ निकै कडा र छुच्चो बोलीको हुनुहुन्थ्यो तर शायद उहाँको मन चाहिं ‘स्विट’ भएकोले त्यस्तो नाऊँबाट चिनिनुभएकोहोला। बाँसको भाटाले बुनेकोमा माटो लिपेर बनाएको त्यो घरको आधा हिस्सा चाहिं हामीलाई रहेछ। घर तलको गरामा सानो गोठ बनाइयो। त्यहाँ हाम्रा दुई माऊ गाई थिए। अलिअलि गोठको सरसफाई र बस्तुलाई दाना-पानी गर्ने सम्म म भैसकेको थिएँ। यी बाहेक पर धाराबाट पानि ओसार्ने, घाँस-दाउरा गर्ने तथा बालाई अस्पतालमा खाना पुर्याउने कामहरु मेरो जिम्मामा थिए।
त्यो घरको अर्को आधा भागमा चाहिं लखपति बडीहरु बसनुहुँदोरहेछ। बडी कुष्ट रोगको बिरामी हुनुहुँदोरहेछ। उहाँको पति चाहिं घर-घर चिट्ठी पुर्याउने पोस्टम्यान हुनुहुँदोरहेछ। पोस्टम्यान अंकलको आवाज सुनेको मलाई थाहै छैन तर लखपती बडी चाहिं आफ्नो पति घर भएको बेलामा कुनै विरामबिना, लगातार कच-कच को चर्को बोली बोलिरहनुहुन्थ्यो। उहाँहरु मधेस मूलको भएर उतैको भाषा बोल्ने कारणले सुनेको कुरा त केहि बुझिंदैन थियो तर उहाँ बोल्न थालेपछि चाल पाइन्थ्यो कि अंकल घर आउनुभएछ।
छिमेकमा बगान सरको घर थियो। उहाँको छोरा र म एकै कक्षाका विद्यार्थी। सरले समय-समयमा मेरो होम-वर्कमा सहयोग गरेर मलाई ठूलो गुण लाउनुभएकोछ।
स्विट बोजूको स्वामित्वमा त्यहाँ निकै धेरै जमिन रहेछ। अस्पताल जाने बाटो माथिको पूरै जस्तो पाखा उहाँकै रहेछ। त्यहाँ धेरै परिवारहरु भाडा तिरेर बस्दारहेछन। ती परिवारहरुमा धेरै दौंतरी ठिटीहरु पनि देखियो। उमेरको तजबिजले गर्दा हुनसक्छ ती ठिटीहरुलाई देख्दा मनमा कता-कता कुतकुती लागेको जस्तो हुन्थ्यो। यस्तो अनुभव यस अघि भएको थाहा थिएन। तर आफ्नो घरमा कुनै दिदी-बहिनीको संगत हुन नपाएकोले होला, कुनै केटी सित बोल्नु त के सामुन्ने पर्नु पनि कहिल्यै आँट भएन।
त्यो रुक्खा बारीको मकै, कोदो र गाईको दुधको आम्दानीले आमालाई परिवार धान्न धेरै गाह्रो हुनथाल्यो। कसैले सुझाव दिएछ कि बदम भुटेर बेच्यो भने केहि आम्दानी थपिन सक्छ। आमाले त्यो सुझावलाई प्रयोगमा ल्याउनुभयो। तब भुटेको बदमको सोली बनाएर बेच्न जाने काम चाहिं मेरो जिम्मामा पर्यो अनि बेच्न जानु पर्ने ठाऊँ चाहिं अस्पताल परिसरमा, विशेषगरी नर्सिङ्ग पढ्दै गरेका दिदीहरुको होस्टेल छेऊ तिर। अब आमाले अह्राएको नाईं भन्न त सोच बाहिरको कुरा थियो, तर किसोरावस्थाको एउटा सोझो ठिटोलाई देखेर जिस्क्याउन पछि नपर्ने ती कलकलाऊँदा दिदीहरुको मिठो अत्तर नाकैमा ठोक्किने गरि नजीक भएर सामना गर्नुपर्दा चाहिं लाजले भुतुक्कै होइन्थ्यो।
त्यहि समय थियो जुन बेला सन १९६८ को ठूलो भल-पाहिरोले धेरै धन-जनको क्षति गरेको थियो। अक्टोवर ४ तारिखको दिनको त्यो विध्वंसमा हाम्रा आफन्त पर्ने काका र काकी पनि बगाइएर हराए। त्यसैले टिस्टा खोलाको त्यस्तो बलियो पूल पनि बगायो।
बा कोइ कोइ बेला मात्र घर आउनुहुन्थ्यो, धेरै जसो अस्पतालमा भर्नाको अवस्थामा नै बितदथियो। यस्तैमा एकपल्ट धेरै नै सिकिस्त हुनुभयो। त्यसै त कुष्ट रोगले शरीर र त्यसको रोग प्रतिरोधात्मक क्षमतालाई क्षीण बनाइसकेको, त्यसमाथि कडा प्रकारको निमोनियाले ग्रस्त परेछ। आमा र म पालैपालो सिकिस्त बालाई कुर्न बस्थ्यौं। बालाई बोल्न पनि निकै गाह्रो भईसकेको बुझिन्थ्यो। यस्तैमा एकपल्ट आफैंसित बरबराउँदै गुनासो पोख्नुभयो कि अनारसको रस मागेको त्यति पनि ल्याइदिएनन भनेर। यो सुनेर साह्रै आत्मग्लानी भयो तर मैले गर्नु सक्ने पनि केहि थिएन। यो कुरा गएर आमालाई भन्नु पनि आँट भएन किनकि उहाँको हातको सबै पैसा सिद्धिसकेको भन्ने कुरा मेरो जानकारीमा थियो।
यस्तैमा बालाई निमोनियाले अरु च्यापेर बाहिरको मिसन अस्पतालको मेडिकल वार्डमा लगे। त्यहाँ लगेपछि बा धेरै जसो बेहोसी मै रहनुभयो। एक पल्ट आँखा खोल्दा मलाइ छेउमा उभिइरहेको देखेर झीनो स्वरमा भन्नुभयो कि आमाको वास्ता गर्नु अनि भाइहरुलाई राम्ररी पढाउनु। त्यति भनेर फेरि आँखा चिम्मै पार्नुभयो। गिर्जाका मान्छेहरु भेट्न आउंथे। त्यहाँ ल्याएको पनि अब तिन दिन बितिसकेको थियो, गिर्जाको प्राचिन बाबु आउनुभयो र मलाई केहि सोध्दैहुनुहुन्थ्यो। त्यतिकैमा बालाई होस आयो र टटकारो आँखा खोलेर हेर्नुभयो। प्राचिन बाबुले बालाई भन्नुभयो “भाई, हामी तपाईंको लागि प्रार्थना गर्न आएका हौँ”। त्यसको जवाफमा बाले प्रष्ट प्रश्न गर्नुभयो “अब यसको किन जरुरत पर्यो र ?” यति भनेर फेरि पहिलेकै स्थितिमा आँखा चिम्म भयो अनि प्राचिन बाबुहरू प्रार्थना गरेर जानुभयो। म चाहिं त्यो प्रश्नको अर्थ र औचित्य के होला भन्ने अन्योलमा नै अल्झिरहें।
प्राचिन बाबुहरू जानुभएको एकैछिनमा एउटी नर्स दिदी आएर बालाई हेर्नुभएपछिको उहाँको हाऊभाऊले मेरो मनमा चिसो पस्यो। नर्स दिदीले अरु साथीहरु बोलाएर त्यो पलंगलाई हरियो पर्दाले घेर्नुभयो र मलाई बाहिर पठाउनुभयो। प्रष्ट थियो कि बा केहि बेर अघि नै बिदा भईसक्नुभएको थियो। हेम बहादुर काका र मान बहादुर ककाहरुले मलाई भाइहरु हेर्न भनेर घर पठाउनुभयो।
भोलिपल्ट गिर्जामा मलामी सेवा गरेर लासलाई तल कोप्चे गाऊँ मुन्तिरको चिहानमा लगियो। म लासको पछि-पछि लुरुलुरु गएँ, आमा र भाइहरु त्यहाँ भएको-नभएको मलाई थाहा भएन। अस्पतालमा अब बा हुनुहुन्न भन्ने जानेदेखि नै मैले साह्रै एक्लो महसुस गरिरहेको थिएँ तर रोएको भने मलाई थाहा छैन। लास बिसाउने ठाऊँमा पहिले देखि नै तयार पारेर राखेको खाल्डोमा विधिवत् प्रार्थना गरी माटो दिएर हामि घर तिर फर्क्यौं। यसपछि केहि दिनसम्म गिर्जाबाट सी.ई. का दाजु-दिदीहरु र अरु व्यक्तिहरु समूह समूह मा हाम्रो घरमा आएर शान्तवनाका सेवा-संगति गर्नुहुन्थ्यो। नेपालको पहाडमा बाको विषयमा जानकारी दिने जिम्मावारी पाएर मैले माइला मामालाई चिट्ठी लेखेर पठाएँ अनि हाम्रो पारिवारिक जीवनको एउटा अध्यायले यहाँ बिट मारेको थियो।
बाको विदाई पछि विशेषगरी आमा पारिवारिक जिम्मावारिमा एक्लो हुनुभयो। परिवारको गुजारा त पहिले देखि नै बड़ो कष्टकर अवस्थामा चलिरहेको थियो, त्यसमाथि अब अभिभावक बिहिनताको मानसिक एक्लोपनाले थप बोझित बनाएकोथियो। पहाडबाट आउँदा साथमा ल्याएका तांबा, कांसा र पित्तलका खंड्करो, थालहरू, कसौंडी, अम्खरा, यस्ता बिक्न सक्ने सबै वस्तुहरु त बेची सकिएकोथियो। आमाका गहनाहरु त धेरै पहिले नै सिद्धिसकेका थिए।
तल सेन्ट अगस्टीन स्कूलमा एकजना फादर ग्रेगले साह्रै गरिबीमा भएकाहरुलाई केही सहयोग गर्नु हुन्थ्यो। हाम्रो आमाले पनि बेलाबेलामा उहाँको बाट सहयोग लिन जानुहुन्थ्यो। त्यहाँबाट थोरै भएपनि खाद्यान्न तथा केहि नगद प्राप्त हुने गर्थ्यो। यसबाट आमालाई घर चलाउन धेरै सहयोग पुगेको म थाहा पाउथें।
गिर्जाबाट कतिजनाको सिफारिसमा ७ र ५ वर्षका माइलो र साइँलो भाइहरुलाई बम बस्तीमा पास्टर सोदेम्बाको होममा पुर्याएर जिम्मा लगाइयो। हरेक महिनाको तोकिएको दिनमा मात्र भाइहरुलाई त्यो होममा भेट्न दिइन्थ्यो। उनीहरुलाई भेट्दा मेरो मन साह्रै खिन्न हुन्थ्यो किनकि उनीहरुको अनुहारबाट बालापनको त्यो प्राकृतिक चमक नै हराएको जस्तो देखिन्थ्यो। साइँलो चाहिं साह्रै नै मायालाग्दो अवस्थामा देखिन्थ्यो। आमाले त्यहाँको आया दिदी सित केहि कुरा गर्नुहुन्थ्यो अनि हामी माइलो भाइलाई आफ्नो भाइको ख्याल गर्नु भन्ने जिम्मावारी दिएर गह्रौं मन गर्दै फर्किन्थ्यौं। यस्तैमा एउटा जाडो दिनमा भाइहरुलाई भेट्न होम पुग्यौं। हामि आउने आशामा होला दुवै भाइ ढोकैमा उभिईरहेका भेट्यौं अनि छेऊमा पुग्दा सानो चाहिंको लुगाबाट पिसाबको गन्ध ह्वास्सै आयो। भाइहरुले राम्रो हेरचाह पाइरहेका छैनन् भन्ने विचारले साह्रै मन रोयो, माया लाग्यो, तर गर्न सकिने केहि थिएन। मलाइ त त्यस्तो लाग्यो भने तिनलाई जन्म दिने आमाको मन कति भक्कानियो होला। सबै बुझ्दा-बुझ्दै पनि हिम्मत गरेर आमालाई यति चाहिं भनें “आमा, भाइहरुलाई घर लगे हुँदैन?” आमाले केहि जवाफ दिनुभएन, शायद त्यस दिनमा त्यो प्रश्नको कुनै जवाफ छँदै थिएन होला।
Aunty Page
आमाको समसामयिक संघर्षको बारेमा हाम्रै गिर्जाकी एकजना ‘मेट्रोन बोजु’ ले जानकारी पाएर धेरै टिठ्याउनुभएछ। उहाँले आमालाई आफूले काम गर्ने ‘ब्लाइण्ड स्कूल’ मा लगेर त्यहाँको हाकिम साहिबा ब्रिगेडियर पेज समक्ष आमाको दयनीय अवस्था देखाएर सिफारिस गर्नुभएछ। मेट्रोन बोजु पनि निकै बृद्ध भईसक्नु भएकोले उहाँको काम अब आमालाई सिकाइदिनु भन्ने हुकुम हाकिम सहिबाले दिनुभएछ। फर्केर हेर्दा यो नयाँ सम्बन्ध हाम्रो परिवारको लागि एउटा सुखद आयामको शुरुवात थियो।
आमाले दृष्टिबिहीन मसिना केटा-केटीहरुको स्याहार-सुसारको काम गर्न थाल्नुभयो। आमाको मेहनत र हाम्रो पारिवारिक अवस्थाको जानकारी पऊँदै गए पछि ब्रिगेडियर पेजले हामीलाई ब्लाइण्ड स्कूल परिसर भित्रै आवासको सुविधा प्रदान गर्नु भएछ।
Four Brothers
बड़ो खुशीसाथ हामि स्विट कमपाउण्डबाट ब्लाइण्ड स्कूल परिसरभित्र तोकिएको घरमा सर्यौं। सरेको केहि दिन भित्रै दुवै भाइहरुलाई होमबाट निकालेर आफैंसित ल्याइयो। हामि चारै भाइलाई पिङको छेऊमा उभिएर खिचिएको फोटो ब्रिगेडियर पेजले हामीलाई पनि एक प्रति दिनुभएको थियो।
कक्षा ७ देखि हाम्रो स्कूलमा अंग्रेजी मिडियममा पढाइने हुँदा मलाइ पढाइमा निकै गाह्रो हुँदै थियो किनकि मेरो लागि अंग्रेजी चाहिं धेरै कठीन विषय थियो। पढाइमा बडी ध्यान देओस भनेर आमाले मलाइ घरको काम त्यति अह्राउनहुन्नथियो। भाइहरु घरका केहि काम सघाउन सक्ने भइसकेका थिए, विशेष गरी माइला भाइले भान्साको काम खूब रुचि लिएर सफा संग गर्ने।
मेरो अंग्रेजीको ज्ञान बढोस् भनेर ब्रिगेडियर पेजले त्यहाँका दृष्टिविहीन दाजु-दिदीहरुको निम्ति उनीहरुका पाठ्य पुस्तक पढिदिने जिम्मा मलाइ दिनुभयो। विशेषगरी कृष्ण, इम्तियाज र इरशाद दाजुहरुको लागि पढीदिंदा मैले धेरै कुरो सिक्न पाएँ , किनकि मैले ठिक पढ्न नजानेको शब्दहरुलाई उहाँहरुले सच्याईदिनुहुन्थ्यो। उहाँहरुको त्यो गुण जीवन पर्यन्त म बडो कृतज्ञता साथ सम्झिरहन्छु।
ब्लाइण्ड स्कूलको, विशेषगरी होस्टेलको, दैनिकीमा म धेरै घुलमिल हुँदै गएँ। घरको संघुरोपन र होस्टेलमा आफ्नै उमेर समुहका ठिटाहरुको संगत पाउँदा अब मेरो धेरै जसो समय होस्टेलमा नै बित्न थाल्यो। यो देखेर होला, ब्रिगेडियर पेजले मलाइ बस्नलाई, आमाले काम गर्नुहुने परिसरमा नै एउटा कोठा उपलब्ध गराइदिनुभयो। यो सुविधा पाउँदा मलाइ एउटा ठूलो स्तर-वृद्धि प्राप्त भएको अनुभव भयो।
एकपल्ट ब्लाइण्ड स्कूलमा कतैबाट निकै ठुलो मात्रामा खाद्यान्न तथा लगाउने कपडाहरु प्राप्त भएको थियो। ती सामान चोरी नहोउन भनेर हामी केहि केटाहरुलाई स्टोरमा सुत्ने पालो दिइएको थियो। त्यहाँ हामीलाई सिसम धूलो र ससाना डिब्बामा हुने चिकेन सूप खान छूट थियो। मलाइ चाहिं यी दुवै थोक, यिनमा हुने गन्धको कारण खान मन पर्दैनथियो। यसै क्रममा एकदिन घरमा चियापत्ती सिद्धिएको जानेर, बिहान स्टोरबाट फर्किंदा दुई मुट्ठी चियापत्ती एउटा कागजमा पोको पारेर लागें। घर जाँदैगर्दा कप्तान प्रेमाले हातको पोको देखेर सोद्धा चियापत्ती हो भनें। यो कुरालाई चोरीको संज्ञा दिएर उहाँले ब्रिगेडियर पेजसम्म पुर्याउनुभएछ। ब्रिगेडियर पेजले बोलाएर सोध्नुहुंदा मैले भनें कि त्यहाँ हामीलाई दीईएको छूटको आधारमा मैले लिएको हो, चोरीको मनसायले त होइन। शायद उहाँले बुझ्नुभयो होला, त्यसैले रिसाउनु चाहिं भएन तर यो भन्नुभयो कि त्यहाँ भएका सामानहरु त्यहीं खान मात्रै अनुमति छ, लिएर जानु चाहिं छैन। त्यो सुनेर मैले उहाँसंग माफी मागें अनि यो सिकेर फर्कें कि जत्तिकै स्वतंत्रता भएपनि अरुको सम्पत्तिलाई अनुमतिबिना छुनुहुंदैन।
कुनै एउटा बिदाको बेला कृष्ण दाजुको नेपाल जाने योजना भएछ। ब्रिगेडियर पेजले मलाइ दाजुको साथि बनाएर पठाउन चाहनुभएछ। दाजु दृष्टिविहीन भए पनि यात्राको अनुभव भएकोले मैले उहाँलाई डोर्याइदिए उहाँले मलाइ डोर्याउन सक्ने निधो गरेर हामि नेपालको यात्रामा हिड्यौं। त्यो बेलासम्म नेपालको पूर्व-पश्चिम राजमार्ग बनेको रहेनछ, यसकारण रेल चढेर रक्सौल हुँदै बीरगंजबाट गाडीमा काठमाण्डौ पुग्नु पर्दो रहेछ। खै कता-कता कसरि कसरि हुँदै हामी काठमाण्डौ स्थित मेंडीज होममा पुग्यौं। भोलिपल्ट हातमा भएको ठेगाना सोध्दै सोध्दै कमल पोखरी स्थित फुपूको घरमा पुगें। दुइ-तिन दिन त्यहाँ बसेर शहर अलिअलि घुमेपछि त्रिशुलीको गाडी चढेर पहाड तर्फ हिडें। त्रिशुलीबाट तिन घण्टा पैदल हिंडेपछि ढोड गाऊँ पुगीँदो रहेछ। ढोड गाऊँ पुगेर धारा र बाटोको मोड़हरु मात्रै केहि चिनेको जस्तो लाग्यो तर अरु केहि पनि र कोहि पनि नचिनिने गरी फरक भई सकेछन। आफू बसेको घर त अब नामो-निसान नै छैन रहेछ। अरु घरहरु पनि निकै बदलिसकेछन।
झंकनाथ पण्डितको घर कुन हो भन्दै सोधी हिंड्दा एउटी दिदीले प्याच्चै “भुन्टे भाइ होइन?” भनेर सोध्नुभयो। म अकमक्क परेको देखेर त्यो दिदीले अरु केहि सोधेपछि मलाइ माइला मामाको घर लिएरै जानुभयो। घर पुगेपछि मात्र थाहा लाग्यो कि सानुमा मलाइ बोलाउने नाऊँ भुन्टे रहेछ अनि त्यो दिदी मेरो ठूली आमाको छोरी हुनुहुँदो रहेछ। मामा-माइज्युहरु खुशीले पिल-पिल रुन थाले। आफुले हुर्काएको बच्चो भन्दै दुवै माइज्युहरु मलाइ सुमसुम्याउन थाल्नुभयो। माइला मामा र कान्छा मामाहरुले गाऊँ-बेसी डुलाएर सबैलाई परिचय गराउंदै पुराना कुराहरु सम्झाउनु भयो। केहि दिन त्यहाँ रमाइलो सित बसेर काठमाण्डौ फर्कें। त्यहाँबाट कृष्ण दाजु संगै तिन दिनको यात्रा गरेर कालेम्पोंग पुगियो। छोराले नेपालबाट ल्याएको माया र सम्झनाका खबरले आमा असाध्यै खुशी हुनुभयो। म पनि नयाँ ताजापन पाएर आफ्नो पढाइको क्रममा डुबें।
यसरि समय बित्दै जाँदा त्यहाँका कतिजना वरिष्ट व्यक्तित्वहरुले हाम्रो आमाको उमेर र अवस्थालाई हेरी, लामो जिन्दगी एक्लो कटाउन गाह्रो हुने ठहर गरी, आमाले बिवाह गर्नुपर्ने सुझाव राखेछन। बिहे गर्न चाहने पुरुष पनि मिलिसकेछ, आमाको पनि राजामंदी लिईसकिएको हुनुपर्छ। अब ठूलो भैसकेको जेठो छोरोलाई यो प्रस्ताव कसरि सुझाउने भन्ने कुराको निकै पेचिलो खड्को परेछ। गहन सरसल्लाह र प्रस्तुत गर्ने तर्कको खाका तयार भएपछी जोन सरले यसको जिम्मा लिनुभएछ। उहाँले बड़ो तयारीका साथ, माथिका बुँदाहरुलाई तर्कमा प्रस्तुत गरेर, मलाइ मनाउन कोशिस गर्नुभयो। मेरो निम्ति यो प्रस्ताव एउटा झस्को थियो। मेरो मनले त यो कुरालाई रत्तिभर सहमति दिएको थिएन तर बहस गर्नमा खप्पिस जोन सरले अघि सार्नुभएका बुंदाहरुलाई बिरोध गर्न सक्ने मसित केहि पनि थिएन। मेरो मौनतालाई नै सहमति मानेको जस्तो गरेर उहाँले त्यो वैठकलाई यति मै टुंग्याउनुभयो। म कताकता आफैंमा ठगिएको अनुभव गर्दै उहाँको पछि-पछि बाहिर निस्कें। यो कुरा अरु कसैले भन्दा पहिले आमाले नै हामीलाई भन्नुभएको भए कति असल हुन्थ्यो जस्तो लागिरह्यो।
जोन सर संगको उपरोक्त वैठकको भोलिपल्ट नै एनएन सरले स्कूलको हिजोको त्यहि सानो कोठामा मलाइ लिएर जानुभयो। हिजोको वैठकमा मेरो प्रतिक्रिया कुनै उत्साहजनक थिएन भन्ने कुराको जानकारी उहाँलाई गराईसकिएको हुनपर्छ, यसैले होला, उहाँले सबै कुरा आफैंलाई बचाव पक्षमा राखेर गर्नुभयो। मैले उहाँलाई केहि पनि भनिन किनभने भन्न पर्ने केहि पनि थिएन। उहाँले त्यो बेला भनेको एउटा कुराले चाहिं साह्रै चित्त दुखायो, त्यो के भने, उहाँलाई अरु कन्ये केटीहरुको पनि प्रस्ताव थियो अरे तर ति सबैलाई नकारेर एउटी बिधवा उमा दिदीलाई सहयोग गर्नलाई यो बिवाह गर्न मानिलिनु भएछ।
Aama & Sir
बिहेको दिन पनि तय भैसकेछ। त्यो दिन मलाई त्यहाँ छेउछाउ बस्नु पटक्कै मन लागेन। बिहानै गन्तव्यविहीन त्यहांबाट निस्कें, तल डांडा हुँदो तिर डुल्दै दिन बिताएँ। ब्लाइण्ड स्कूल फर्किने रत्तिभर मन थिएन, तर मेरो लागि जान सक्ने ठाउँ अरु कहाँ नै थियो र ? बेलुका झमक्क परेपछि होस्टेलको त्यहि कोठामा आएर सुतें।
मलाइ होस्टेलमा खाने-बस्ने सुविधा दिए बापत ब्रिगेडियर पेजले मलाइ सानो-तिनो कामहरु अह्राइरहनु हुन्थ्यो। ति मद्धे मसिना दृष्टिविहीन भाइ-बहिनीहरुको तर्फबाट ‘स्पोन्सर पत्र’ लेखिदिने चाहिं मुख्य काम हुन्थ्यो। शुरु-शुरुमा त हातैले लेखिन्थ्यो तर पछि उहाँको अफिसमा बसेर टाइप-राइटरमा लेख्नु लगाउनुभयो। मेडोना दिदीले टाइपमा लेखने तरिका सिकाइदिनु भएपछी घन्टौं समय लिएर बल्ल-बल्ल एक पेज चिट्ठी लेखि सक्ने सम्म भएँ। रेमिङ्गटोन मेसिनको त्यो अक्षरहरु धेरै बल लाएर हान्नु पर्ने हुँदा औंला फत्रक्क गल्थे, तर ब्रिगेडियर पेजले भने सबै औंलाहरूको तरिका मिलाएर प्रयोग गर्नुपर्नेमा जोड दिनुहुन्थ्यो। ढाड सोझो भएन वा औंला राखेको मिलेन भने टवाकसिङ लाउँदै सच्याउनु हुन्थ्यो। यसरि उहाँले ठूलो उपयोगी सिप मलाइ सिकाउनुभयो।
कक्षा ९ पुगेपछि स्कूलमा हामीले पढने विधा छान्नु पर्ने हुन्थ्यो। मलाइ विज्ञान पढने रहर भएर यो इच्छा आमालाई जाहेर गरें। विज्ञानको पढाइ अरु विधाको दाँजोमा महँगो हुन्थ्यो, र पनि आमाले छोरोको रहरलाई सहमति दिनुभयो। मेरो छनौट अनुसारको बिल लिएर स्कूलमा फिस तिर्न जाँदा लेखा-प्रमुख मिकाहाङ्ग सरले आमालाई निकै हप्काउनु भएछ। मिकाहाङ्ग सर हाम्रै गिर्जाको निकै अधिकार राख्ने अगुवा हुनुहुन्थ्यो, उहाँले आमाको आर्थिक स्थितिलाई जानेर, छोरोलाई विज्ञान पढाउनु चाहिं मुर्खता हो भन्ने तर्क राखेर, अरु कम खर्चिलो विषय पढाउनु भन्नुभएको रहेछ। हाम्रो गरिबीको उपहास भएको भोगेर आमाले त्यो बेला निकै चित्त दुखाउनु भएको थियो। जसले जे भने पनि आमाले चाहिं मैले छानेकै विषयमा मलाइ भर्ना गराउनुभयो।
हुन पनि हो, विज्ञान विषयको पढाइ छिचल्नु मलाइ गाह्रो चाहिं भएकै हो – आर्थिक पक्षले भन्दा पनि चाहिने जति समय पढाइलाई नदिएको कारणले। त्यसै पनि कक्षा ७ देखि अंग्रेजी मिडियममा पढन पर्दा कठिनाइ भैरहेको नै थियो, अब विज्ञान विषयमा त ब्लाइण्ड स्कूलका दाजुहरुले सहयोग गर्न सक्ने पनि केहि थिएन। फलस्वरूप, कक्षा ६ सम्म अव्वल रहिआएको मेरो शैक्षिक उपलब्धी, ७ बाट केहि खस्किंदै गयो अनि ९ देखि त परीक्षाहरूमा तेस्रो, चौथो, पाचौं स्थान मात्र प्राप्त हुन थाल्यो।
हाम्रो समयमा कक्षा ११ पढेर उच्च माध्यमिक परिक्षा दिने नियम थियो। त्यसपछि के गर्ने भन्ने निर्णय गर्न बडो कठिन देखिनाथाल्यो। मलाइ विज्ञान कै पढाई लगातार गर्ने चाहना थियो तर कलिम्पोङ्ग कलेजमा यो विधाको पढाइ उपलब्ध थिएन। अरु शहरतिर गएर होस्टेलमा बसेर पढ्न सक्ने हाम्रो घरको हैसियत थिएन। हाम्रो यो अन्योललाई बुझेर ब्रिगेडियर पेजले सहयोग गर्ने आश्वासन दिनु भयो। कुराकानीको क्रममा उहाँले मलाइ जीव-विज्ञान मन पर्ने कुरा थाहा पाएर, चिकित्साशास्त्र अध्ययन गर्ने इच्छा छ कि भनेर सोध्नुभयो। त्यसपछि उहाँले नै मेरो अगाडिको पढाइको निम्ति प्रक्रिया, स्थान र आवश्यक आर्थिक जोहो गर्ने सबै जिम्मवारी लिएर काम अघि बढाउँन थाल्नुभयो।
हाम्रो पश्चिम बङ्गाल बोर्डको परिक्षा पनि ढीलो हुने अनि रिजल्ट पनि ढीलै प्रकाशित हुने गर्थ्यो। यसकारण हाम्रो उच्च माध्यमिक परिक्षा सिद्धिए पछि प्री-मेडिकल मा भर्ना हुन खोज्दा छेउ-छाउका सबै प्रान्तहरुमा त्यो वर्षको भर्ना बन्द भईसकेको रहेछ। धेरै दाजु-दिदीहरुको सुझावको आधारमा पश्चिम बङ्गाल मा नै पढने चाहिं मलाइ पटक्कै इच्छा थिएन। यस्तै खोजीको क्रममा ब्रिगेडियर पेजले जानकारी पाउनुभएछ कि पन्जाबको बटाला भनिने ठाउँमा यो विधाको लागी भर्ना खुला रहेछ। मेरो सहपाठी विजय पनि यहि पढाइ गर्ने विचार लिएर, केहि दिन भित्रै हामि दुई भाइ बटाला तर्फ लाग्यौं। तिन दिनको रेल यात्रा पछि हामी बटाला पुग्यौं। रेल स्टेसनबाट हामीलाई लिन आउने मित्रको घरमा गयौं। त्यहाँ हात-मुख धुनलाई धारा खोल्दा निस्केको पानीले पोल्दाखेरी साथि विजयले चाहिं त्यतिनै बेला त्यो ठाऊँबाट फर्किहाल्ने घोषणा गर्यो। त्यसै पनि उसलाई यात्राको दूरीले अत्यास पारिसकेको थियो। अघिल्लो दिनको टिकट मिलाएर उ वापसी यात्रामा हिंड्यो।
बटालाको बेरिंग युनियन क्रिश्चियन कलेजमा, होस्टेलमा बसेर पढ़नेगरी भर्ना लीइयो र तुरन्तै पढाइको क्रम पनि शुरु भइहाल्यो। मेरो परीक्षाको रिजल्ट नाइसकेकोले मलाइ प्रोभिजनल भर्ना दिइएको थियो। रिजल्ट धेरै दिन सम्म प्राप्त नहुँदा मेरो भर्ना नै खारेज हुने डर भइ सकेको थियो तर जसो-तसो थामेर राखियो।
प्रि-मेडिकल को पढाइ त्यति गाह्रो जस्तो लागेन। त्यसपछि लिनुपर्ने मेडिकल कलेजको भर्ना चाहिं दुइ पक्षमा धेरै कठिन रहेछ। पहिलो, भर्ना लिने जाँचमा धेरै प्रतिस्पर्धा हुने अनि दोस्रोमा हरेक कलेजले धेरै ठूलो मात्रामा क्यापिटेसन फी (चन्दा) माग गर्ने। चन्दाको रकम सुन्दा ब्रिगेडियर पेजले आँट गर्नुभएन। खोजीनिती गर्दै जाँदा उहाँले चाल पाउनुभएछ कि लुधियानाको सिएमसि कलेजमा उहाँको संस्था सालवेसन आर्मीलाई एउटा सिट दिइएको रहेछ। जाँचमा नाम निकाल्न सके त्यो वर्षको लागि त्यो सिट मलाइ दिने स्वीकृति भएछ। दुर्भाग्यवश, प्रि-मेडिकलको जाँचपछि घर गएर फर्किंदा सम्म सिएमसीको भर्ना जाँच भइ सकिएछ र मलाइ स्वीकृत सिट मैले गुमाएँ। अरु कलेजमा भर्ना खोज्नलाई मसित चन्दा दिने जोहो नै थिएन।
त्यसपछि बटालाको त्यहि कलेजमा अरु दुइ वर्ष लगाएर मैले बि. एससी. पढी सिध्याएँ। होस्टेलमा छँदा एकजना बंगाली र पांच-छ जना केरलाका साथीहरु निकै नजिक थिए। ति मध्ये जर्ज के.जे., रोय भर्घीज र जोन धेरै कुरामा संगसंगै हुन्थ्यौं। यी बाहेक पंजाब कै अमरजित, राजु पिटर र नरोत्तम पनि सम्झनामा रहिरहेका सहपाठीहरू हुन्। त्यहि ठाऊँमा हुँदा अमरजितको अग्लो साइकलमा, धेरै पल्ट लड्दै, चोट पार्दै साइकल चलाउने सीप सिखियो।
यसै दौरान एम.बि.ए. पढ्ने विचार पलायो, ब्रिगेरियर पेजले पनि यसमा सहमति जनाउनुभयो। एम.बि.ए. को पढाइमा पनि भर्ना पाउनु सजिलो त रहेनछ। यसको खोजि र तयारीको समयमा ब्रिगेडियर पेजले मलाइ सालवेसन आर्मीको अस्पताल धारिवालमा पठाउनु भयो। त्यहाँ म प्रशासनिक सहायकको रुपमा काम गर्दै कलेजको खोजीमा रहें।
धरिवालको बसाई, विभिन्न कारणले, मेरो निम्ति निकै अर्थपूर्ण रह्यो। पहिलो कारण त एम.बि.ए. मा भर्ना पाउन धेरै कठीन भएकोले त्यहाँ रहँदाको सारा समय उत्सुकता र तनाव मिश्रित खोजि कार्यमा नै बित्यो। यस बाहेक, मेरो यो पहिलो कार्य अनुभव भएकोले, मलाइ अस्पतालको विभिन्न विभागहरुको प्रशासनिक अनुभव हुनेगरी कार्य-तालिका दिइएको थियो, जसको फलस्वरूप मलाइ धेरै महत्वपूर्ण व्यवसायिक लाभका व्यवहारिक शिक्षा र तालिम हासिल गर्ने अवसर प्राप्त भयो। संस्थाले नै मलाइ अस्पताल प्रशासन सम्बन्धी एउटा तालिममा समेत पठाएको थियो। त्यो तालिमको अनुभवले त मलाइ अस्पताल प्रशासानालाई नै मेरो भविष्यको पेषा बनाउने हो कि भन्ने समेत सोच जगाएको थियो। तर आफ्नो पहिलो लक्षलाई नै प्राथमिकता दिएर यो नयाँ सम्भावनालाई दोस्रो स्थान मै सिमित राखियो।
Freshly Together
धारिवालको पडावलाइ अविस्मरणीय बनाउने मुख्य कारक घटना चाहिं ति बडो सहासिली ठिटी संगको भेट हुन पुग्यो, जो अन्तत: मेरो जीवन-संगिनी बन्न पुगिन्। मैले धारिवालमा काम थालेको पहिलो दिनमा त्यहाँको प्रशासक सुरेंदरले मलाइ अस्पतालको सबै विभागहरुमा परिचय गराउन डुलाउनु भयो। यसै क्रममा, महिला वार्डबाट निस्कंदै गर्दा, मेरो घरेलु नाउँबाट सुरीलो स्वरमा कसैले बोलायो। फर्केर हेर्दा ति सेता ड्रेस लगाएका थुप्रै ठिटीहरुमा मलाइ बोलाउने को थियो भनेर मैले खुट्याउन सकिन। मेरो अन्योल र लाज लुकाउन सक्ने त्यहाँ मसित केहि पनि थिएन। मेरो त्यो असमन्जस बुझेर होला, एउटी अति आकर्षक सुन्दरी अघी बढेर, मैले उसलाई चिनिनछु भन्दै आफ्नो नाउँ चिनाइन। मेरो हाकिम मलाइ नै पर्खिरहेको हुँदा, त्यो नाउँको परिचय झट्टै स्वीकारेर म बाहिर निस्किहालें। प्रशासक सुरेंदरले मलाइ अरु कुन-कुन विभाग डुलाए थाहा छैन, मेरो कानमा त महिला वार्डमा मेरो छोटो नाउँ बोलाउने त्यहि सुरीलो स्वर नै गुन्जीरह्यो।
मलाइ धारिवाल पठाउने बेलामा ब्रिगेडियर पेजले भन्नु त भएको थियो कि कप्तान स्टिफनको भान्जी पनि त्यहीं गएकी छिन्। तर त्यो सूचनामा मलाइ कुनै सोच वा प्रतिक्रियाको विचार नै आएन, किनकि मेरो सामुन्नेको यात्रा र भावी योजनाले नै सम्पूर्ण ध्यान ओगटेका थिए। कप्तान स्टिफनको भान्जीलाई ५-६ वर्ष पहिले कालेम्पोंगमा भेटेको त हो। उनको मामा संस्थाको तर्फबाट ब्लाइण्ड स्कूलमा खटिएका थिए। उनी बिदाको समयमा मामालाई भेट्न त्यहाँ आएकी थिइन्। केटाकेटी स्वभावको जिद्दीपन लिएर तिनले मेरो नजिकै भएर खेल्ने प्रयास गर्दा मलाइ साह्रै अप्ठ्यारो लाग्थ्यो। कलकत्ता जस्तो ठूलो शहरमा बस्नेहरु यसैगरी फ़र्साइलो र सहासी हुँदा रहेछन भन्ने म सोच्थें। त्यो बेलाको उनको दुब्लो बच्चो जिऊ, ठूलो टाउको, हाँस्दा देखिने थोतो दाँत, उनको बारेमा यस्तै कुराहरुका चित्रण मात्र मेरो मानसपटलमा अंकित थिए। अब, कुनै सम्बन्ध, सम्पर्क वा सोच नै नभएको, यति धेरै वर्षको अन्तराल पछि अकस्मात त्यो वार्डको भिड-भाडमा सामुन्ने पर्दा म बबुरोले उनलाई कसरी चिन्नु त ? नाउँ त उनले ‘मिना’ भनेर चिनाइन तर उनको रुप-रंग, जिऊ-डाल र स्वभाव चाहिं मेरो मनमा भएको चित्रण भन्दा बिल्कुलै अलग। त्यो सिकुटे केटा-केटी जिऊको सट्टामा अब त जवानी छछल्किरहेको, टम्म भरिएको, मोहित पार्ने भरभराउँदो शरीर भएछ। गोरो मुहारबाट मेरो नजरमा स्थिर मुद्रामा जुझीरहेका हिम्मतिला, चम्किला, काला आँखाले त मलाइ आँखा झुकाउन बाध्य बनाइरहेका थिए। यस्तो भेटद्वारा रोपिएको प्रेम प्रसंग बिस्तारै मौलाउंदै समयको अनुकूलतामा विवाहमा परिणत भयो।
At Shillong
धारिवालमा रहंदा त्यहाँको टाउके, मेजर बेनेटले मलाइ एक हप्ताको लागी उत्तर-पूर्वी भारतको शिलाङ्ग जानुपर्ने निर्देशन दिनुभयो। त्यहाँ बाइबल सोसाइटीले, बाइबल अनुवाद सम्बन्धि एउटा कार्यशाला आयोजना गरेको रहेछ। मेरो नाऊँ कसले, किन र कसरि त्यो कार्यशालाको निम्ति सिफारिस वा छनोट गरेको हो भनेर मलाइ आज सम्म थाहा छैन। १२-१५ सहभागी सम्मिलित, यो एउटा सानो झुण्डको न्यानो संगतिको कार्यशाला थियो। त्यो झुण्डमा उमेर, अनुभव, ज्ञान, सबै पक्षमा कनिष्ट चाहिं म नै रहेछु। अरु सबै आ-आफ्नो क्षेत्रका वरिष्ट वुद्धिजीवीहरु हुनुहुन्थ्यो। मेरो निम्ति त्यो कार्यशालाको सहभागिता अति ज्ञानवर्द्धक तथा मिठो सम्झानको अवसर बन्न पुग्यो। त्यहाँ सामेल हुनुभएका धेरैको त मैले नाऊँ बिर्सिसकें तर सम्झनामा रहिरहने, आफ्नै क्षेत्रकाहरु चाहिं प्रोफेसर पाण्डे, रेभ. हेमदत्त सुब्बा, लोकनाथ दाजु र पास्टर बेन्जामिन राई हुनुहुन्छ। त्यहि सहभागिताको क्रममा प्राप्त जीवनको पहिलो हवाई यात्राको अनुभव पनि मिठो सम्झना बनेर रहिरहेकोछ।
मैले काम गरे बापत त्यो अस्पतालबाट मलाइ महिनाको ५०० रुपियाँ ज्याला प्राप्त हुन्थ्यो। सन् १९७८-७९ तिर त्यो रकम प्रसस्तै हुँदो रहेछ। आफ्नो आवश्यकता पूरा गरेर पनि मासिक केहि रकम आमालाई मनी-अर्डर गर्न समेत पुग्थ्यो।
धारिवालको २ वर्ष र ८ महिनाको बसाई पछि मात्र एउटा प्रतिष्ठानमा एम.बि.ए. को सिट प्राप्त भयो। गुडगांव स्थित इन्डियन इंस्टीच्युट अफ् प्लानिंग एण्ड म्यानेजमेन्टमा भर्ना पाएर जीवनको लक्ष पछ्याउन अग्रसर भइयो। धारिवालबाट को बहिर्गमन हर्ष र विस्मातको एउटा मिश्रित मनस्थितिमा हुन पुग्यो। लगभग ३ वर्षदेखि लागिपरेको आफ्नो लक्ष प्राप्तिको हर्ष संगसंगै भर्खरै मौलाउंदै गरेको प्रेम प्रसंगको सामिप्यदेखि टाढिनु पर्नुको विस्मातको मिश्रण बडो अचम्भको अनुभव हुँदोरहेछ।
मेरो कलेजको दोस्रो वर्षमा मिनु पनि आफ्नो तालिमको सिलसिलामा दिल्ली आइन, यो कुराले हामीलाई सजिलो भेटघाटको सुविधा प्राप्त भयो।
कलेजको पाचौं सेमिस्टरको समयमा हिन्दुस्तान टाइम्स नामक अखबारमा एउटा सानो विज्ञापन देखें, जसमा नेपाली भाषाको ज्ञान भएको व्यक्तिको माँग गरिएको रहेछ। अब अर्को ८-९ महिना पछि त कति धेरै ठाऊँमा कामको खोजीमा अन्तर्वार्ता दिंदै धाउनुपर्ने हो, त्यसको अनुभव बटुल्ने विचारमा यो विज्ञापनको ठेगानामा पुगें। कामको खोजी प्रति त्यती गम्भीर भइनसकेकोले यो कस्तो कम्पनि हो, कामको प्रकृति के हो, केहि पनि मलाइ थाहा थिएन। दीइएको ठेगानामा पुग्दा मलाइ एउटा छोटो लिखित जाँच दिन भनियो र अर्को दिन फेरि आउनलाई भनियो। अर्को दिन त्यहाँ जाँदा एकजना निकै वरिष्ट बुझिने व्यक्तिले कुराकानीको क्रममा म साच्चिनै नेपाली बुझने मान्छे हो कि भन्ने कुरामा शंका व्यक्त गरे तर मेरो नेपालीको ज्ञान जाँच्न सक्ने मान्छे कोहि रहेनछ। मेरो स्कूलको मार्क-सिटमा नेपाली विषयमा प्राप्त अंक देखाएपछि बल्ल तिनलाई चित्त बुझेछ। तब तिनले मलाइ झट्टै काम शुरु गरिहाल्नलाइ भने। तर मलाइ भने चालु पाचौं सेमिस्टरको बाँकी दुइ महिना कक्षामा हाजिरी दिनु अनिवार्य थियो। अन्तिम सेमिस्टर भने सोधपत्र तयारीमा खर्चिने हुँदा, कक्षाको हाजिरी आवश्यक थिएन। यो समस्या प्रस्तुत गर्दा ति मेनेजर के. आर. सर्माले कुरा बुझेर, मलाइ दुइ महिना पछि फरवरी १९८३ मा शुरु गर्नेगरी, नेस्ले इण्डिया लिमिटेडको दिल्ली क्षेत्रमा, काममा भर्ना दिए। नेस्ले कस्तो संस्था हो र के काम गर्छ भन्ने कुराको मलाइ केहि ज्ञान नै थिएन। कोठामा फर्किएर संगै पढ्ने साथीहरुलाई भने पछि पो उनीहरुले त्यो बहुराष्ट्रिय कम्पनीको कामको स्थूलताको बारेमा मलाइ केहि जानकारी दिए। राम्रै कम्पनीमा काम पाइएछ भनेर निकै खुशी लाग्यो।
फरवरीको दोस्रो हप्तामा, कलेजको जाँच सिद्धिएको भोलिपल्ट नै दरियागंज नेस्लेको त्यहि अफिसमा चिटिक्क परेर पुगें। दुइ महिना जतिको प्रारम्भिक परिचय र तालिमको कार्य-सूची बनाएर मेरो नयाँ काम शुरु भयो। यस अवधीमा दिल्लीका विभिन्न क्षेत्रका बिक्रि-प्रतिनिधिहरु संगसंगै लागेर, उनीहरुले गर्ने कामको तरिका र बजारमा कम्पनीका उत्पादनहरुको अवस्था बारे जानकारी र तालिम लिने काम भयो।
दिल्लीमा त्यो छोटो परिचयात्मक तालिम लगत्तै मलाइ नेपाल जाने झुण्डमा सामेल गरेर काठमाण्डौ पठाइयो। काठमाण्डौको बजारमा कम्पनीको म्यागी चाउ-चाउको बिक्रि शुरु गर्ने योजना बनेको रहेछ। त्यो समयको बजारको मुटु असनमा अवस्थित केशमा ट्रेडर्स चाहिं नेस्ले कम्पनीको मुख्य वितरक रहेछन। दिल्लीबाट आएको झुण्डसंग रहेर कामको तरिका र ढांचा अनुसारको प्रतिवेदन तयार गरेर बुझाउने सीपहरु सिकियो। एक हप्ता पछि, मलाइ काम जिम्मा लगाएर, झुण्डका सबै दिल्ली फर्के। म चाहिं केशमा ट्रेडर्सका बिक्रि-सहायक दुर्गालाइ साथमा लिएर काठमाण्डौका गल्लि-गल्लि चाहार्न थालें। त्यसताका नेपालमा नेस्लेका उत्पादन नेस्केफे, ल्याक्टोजेन, मिल्कमेड, नेस्टम र भरखरैको म्यागी चाउ-चाउ थिए। कुनै खास प्रतिष्पर्धा नभएकोले बिक्रि वितरणको काम त्यती गाह्रो थिएन।
केहि हप्ता पछि सिनियर अफिसर बि. बि. मेहता फेरि आउनुभयो र मलाइ कामका तरिकाहरु सिकाउंदै साथ दिनुभयो। हरेक महिनाको अन्तमा दिल्ली गएर कामको मासिक प्रतिवेदन दिनुपर्ने हुन्थ्यो। यस्तै कार्य तालिका पछ्याउंदै नेपालका सबै प्रमुख शहरहरुमा आधिकारिक वितरकहरु नियुक्त गर्ने काम चुस्त गतिमा अघि बढ्दै रह्यो।
यस कम्पनीलाई नेपालको निम्ति म नै पहिलो पूर्ण-कालिन नेपाली बिक्री-प्रतिनिधि रहेछु। विभिन्न शहरहरुमा कम्पनीका उत्पादन फैलाउंदै जाँदा बिक्रि त बढ्यो नै, संगसंगै कामको भार पनि धेरै बढेर गयो। अब एकजना मात्रै कर्मचारीबाट पूरा नेपालको काम भ्याउन नसकिने देखेर दोस्रो व्यक्ति लिने निधो भयो। फलस्वरुप, प्रताप रावललाई, केहि समय दिल्लीमा तालिम दिएर, नेपाल पठाइयो। अब हामि दुइजनाले काठमाण्डौको कान्तिपथलाइ सिमाना मानी पुरै नेपाललाई पूर्व र पश्चिम गरेर कार्यक्षेत्र छुट्यायौं, पूर्व मलाइ पर्यो र पश्चिम रावलजीलाइ। त्यसको केहि महिना पछि हाम्रो हेडक्वार्टर दिल्लीको सट्टा काठमाण्डौलाइ बनाइयो र हाम्रा मासिक प्रतिवेदन वैठकहरु यहीं हुनथाले।
The Day
नेस्लेमा काम थालेको दुई वर्षमा मिनुसित विवाह सम्पन्न भयो र काठमाण्डौमा पारिवारिक जीवनको शुरुवात भयो।
नेपालको त्यो बेलाको पछौटे अवस्था देखेर, यहि ठाऊँलाइ आफ्नो कार्यक्षेत्र बनाउने पटक्कै मन थिएन। बढी अनुभव र बढोत्तरीको चाहना राख्दै, इन्डिया सरुवाको मांग राखेर धेरै पल्ट निवेदन दिंदैजांदा, बल्ल सात लामो वर्षपछि मलाइ राजस्थान क्षेत्रमा सरुवा दिइयो। अब नेपाल नफर्किने विचार राखेर, यहाँ जोडेका धेरै जसो सरसामान पाखा लगाएर, सपरिवार खुशी-खुशी राजस्थान सारियो। त्यो बेला दुइ छोराहरु ५ वर्ष र ७ महिनाका थिए। नेपालको दाँजोमा राजस्थानको जयपुर अचाक्ली गर्मी हुन्थ्यो। विशेषगरी मिनुलाई दुइ स-साना बच्चाहरु सम्हाल्दै त्यो उखर्माउलो गर्मीको सामना गर्नु धेरै कठिन थियो। मलाइ पनि त्यहाँ हुँदा एकपल्ट जन्डिसले सिकिस्त पारेको थियो। यस्तो विरानो अवस्थामा हुँदा जयपुरका सहृदयी मित्रहरुबाट मनग्गे सहयोग प्राप्त भएको थियो।
जयपुर सरेको दुइ वर्ष मात्रै के हुँदै थियो, मेनेजर ए. के. श्रीवास्तवले मलाइ भेटेर नेपालमा मेरो आवश्यकता भएकोले त्यहाँ फर्काउने प्रस्ताव राखे। मैले मेरो बालबच्चाको शिक्षा सुविधा र परिवारको भविष्यको चिन्ता देखाएर उनको प्रस्ताव टार्न कोशिस गरें। मेरो कुराहरु तर्कसंगत मानेर उनले मलाइ अरु कर गरेनन्। यता नेपालमा भने कम्पनीको लागि समस्या निकै जटिल हुँदै गएको रहेछ, यसैले गर्दा होला, तेस्रो वर्ष बित्दै गर्दा, ती मेनेजरले कुनै विकल्प नै नहुने गरी, नेपालको काम सम्भाल्न भनेर सरुवा-पत्र थमाइदिए। यस बारे कुरा राख्नलाई भेटको समय समेत दिएनन्। अब नेपाल नफर्की सुखै थिएन।
पारिवारिक संरचनामा आएका बदलावहरुका कारण जीवनका प्रथाकमिकतामा पनि स्वत: परिवर्तन आइसकेकाथिए। छोराहरुले स्तरीय शिक्षा-दीक्षा र असल देखरेख पाउनपर्छ भन्ने कुरा अब उच्च प्राथमिकतामा पर्दथिए। यसैले हामीले यो पारिवारिक निर्णय लियौं कि मलाइ कामको कारणले कतै सरुवा हुन परे पनि, परिवारलाई चाहिं अब काठमाण्डौ मा नै स्थापित गर्ने।
नेस्लेले आफ्नो कार्यक्रम-तालिका अनुसार मलाइ धेरै नै व्यवसायिक तालिमहरुमा संलग्न गरायो। यसबाट विभिन्न क्षेत्रमा मलाइ व्यक्तिगत स्तरवृद्धिको अवसर प्राप्त भयो। व्यापारिक व्यवसायको माहौलमा काम गर्नु परेको कारणले होला, कुनै पनि उपलब्धिले सन्तुष्टी दिन नसक्ने रोगले ग्रसित भइसकेको मैले थाहै पाइन। हुन पनि हामीलाई सन्तुष्ट हुनु हुँदैन भन्ने नै सिकाइन्थ्यो। यसरि नै आफूलाई सुम्पिएको जिम्मावारी, सकेजति मेहनत गरेर र बुझेजति इमान्दार भएर, पूरा गर्दै, नेस्ले कम्पनीमा १४ वर्ष बितिसकेछ। निकै समय पहिले देखि नै मलाइ कम्पनीले बरिष्ट बिक्री प्रतिनिधीको उपाधि त दिएको थियो तर त्यस पछिको अपेक्षित बढोत्तरी चाहिं केवल आश्वासनमा मात्रै सिमित रहिरहेको थियो। मेनेजरहरु संगीता तलवार, प्रेम कुमार, ए. के. श्रीवास्तव पालै संग फेरिंदै रहे तर सबैले मलाइ अनदेखा, अनासुना व्यवहार गर्दै पन्छाईरहे। साधारणतया भोगिएको, हाम्रा भारतीय छिमेकीहरुले नेपालीहरुलाई हीन दृष्टिले हेर्दै दबाएर राख्न चाहने प्रवृत्तिबाट उहाँहरु पनि अछुतो हुनुहुन्नथियो।
यस्तैमा एकदिन हंगकंगबाट एकजना अपरिचित व्यक्तिले फोन गरेर नयाँ कामको प्रस्ताव राख्यो। मेरो असमंजस बुझेर उसले उसको कम्पनीको र मलाइ प्रस्ताव गरिएको जिम्मावारिको साधारण परिचय दियो। नेपालमा फिलिप मोरिस कम्पनीको व्यापार प्रवर्धनको जिम्मा सुम्पिने प्रस्ताव रहेछ। मैले निर्णयको निम्ति केहि समयको मांग गरेर त्यो कम्पनीको वारेमा जानकारी लिन चाहें। थाहा लाग्यो कि यो एउटा धेरै विशाल अमरिकी कम्पनी रहेछ अनि नेपालमा यसको उच्च स्तरीय चुरोट मार्लबोरो बिक्दो रहेछ। चुरोटको प्रवर्धन गर्नु पर्ने कुरोले म केहि हच्किएँ तर नेपालको बिक्रि प्रमुख बन्न पाउने कुराले चाहिं मलाइ आकर्षित गर्दै थियो। नेस्लेमा दिक्क लागिरहेको अवस्थामा यो प्रस्तावले एउटा असल बदलाव प्रदान गर्दै थियो भने चुरोटको प्रसार चाहिं मेरो चाहना विपरित को कार्य थियो। मेरो असमंजस लिएर ईश्वरको अघि प्रार्थनामा राखें। मिनुले पनि निर्णय गर्ने जिम्मा मलाइ नै छोडिदिइन। यस बारे सल्लाह दिन सक्ने व्यक्ति खोज्दै जाँदा, भाइ नर्बु तामाङ्गलाइ निकै सन्तुलित आत्मिकी विचार प्रस्तुत गर्ने व्यक्ति देखेर, एकदिन भेटेर मेरो अन्योल विस्तारसित बताएँ। नर्बु भाईले, ईश्वरले युसफ र दानिएललाइ बिरानो ठाऊँमा रहेर पनि, ईश्वरको भयमा रहने अनुग्रह दिएर, आफ्नो दैवी योजना पूरा गर्नुभएको घटनाबाट सिखो लिंदै, यो नयाँ कामको प्रस्ताव स्विकार्नु असल हुने सल्लाह दिनुभयो। यहि आधारमा नयाँ कम्पनीको प्रस्ताव स्विकार गरेर काम शुरु गरियो।
फिलिप मोरिसको यो कामले अवश्य नै मेरो आर्थिक र सामाजिक स्तरमा राम्रो वृद्धि त गरेकै हो तर चुरोटको माहौलमा घुलमिल गर्न चाहिं मेरो रहन-सहन र आनी-बानि अनुरुप नहुँदा निकै कष्टकर हुन गयो। मलाइ हंगकंग स्थित एशिया क्षेत्रीय कार्यालय अन्तर्गत राखिएको थियो। नेपालमा सेती चुरोट कारखाना सित पहिले नै आधिकारिक वितरकको सम्झौता भईसकेको रहेछ। त्यसै समुहसंग मिलेर नेपाल मा नै निकै ठूलो चुरोट कारखाना स्थापना गर्ने कार्य पनि अघि बढी सकेको रहेछ। हुन त उत्पादन मेरो क्षेत्र थिएन तर पनि त्यो बन्दै गरेको कारखानाको संचालान खर्च र उत्पादान क्षमता सित नेपालको बजार क्षमता दाँजेर हेर्दा त्यो कारखानाले व्यापारिक गति लिनसक्ने कुनै पनि आधार देखिंदैनथियो। मैले यो विषयमा कुरा पनि निकालें तर कसैले ध्यान दिन चाहेन। पछि थाहा लाग्यो कि केहि विशेष व्यक्तिको स्वार्थमा यो परियोजनाको सम्भाव्यता अध्यान प्रतिवेदन नै बजारको सत्य-तथ्य भन्दा धेरै फरक प्रस्तुत गरिएको रहेछ।
फिलिप मोरिसले सेती चुरोट कारखानाबाट नेपालमा पहिलो चोटी बोण्ड स्ट्रीट नामक चुरोट उत्पादन गरेर बडो ताम-झाम र ठूलो खर्चमा बजार पठायो। तर थोरै समयमा नै प्रष्ट देखियो कि त्यो कारखानाको उत्पादन क्षमता अनुरुपको बजार नेपालमा छंदैछैन। फलस्वरुप, केहि समयपछि त्यो परियोजना र कारखाना नै नेपालबाट विस्थापित गरियो।
फिलिप मोरिसमा मैले काम थालेको तिन वर्ष जति पुग्दै थियो, त्यतिकै मा मेरो साइँलो भाइले सम्हाल्दै आएको कपाल कारखानाको लगानीकर्ता संग भाइले सम्पर्क गराए। ति युरोपियन, आर.सी. भेन रोयलाइ, आफ्नो नेपालको उत्पादन, छिमेकि भारतको ठूलो बजारमा पुर्याउने चाहना रहेछ। यसै सन्दर्भमा, अन्तर्राष्ट्रिय बिक्रि प्रवर्धनको अनुभव भएको व्यक्तिको खोजिक्रममा मलाइ सम्पर्क गर्न चाहेछन। मसंगको त्यो पहिलो अनौपचारिक भेटमा नै भेन रोयले मलाइ उनको उक्त परियोजनामा सामेल भएर, बिक्रि प्रवर्धनको जिम्मा लिने प्रस्ताव राखे। मलाइ पनि, कुनै छलछाम नगरी, प्रष्ट प्रकारले तिनले कुराकानी गरेको राम्रो लाग्यो। त्यसैले होला, तिनले मेरो हालको आम्दानि भन्दा १० प्रतिसत कम मात्र सुविधा दिन सक्ने प्रस्ताव राख्दा पनि, मलाइ तिनीसँग काम गर्ने चाहना भयो। त्यसै पनि मलाइ फिलिप मोरिसमा व्याप्त चुरोटको माहौलबाट छुटकारा पाउनु नै ठूलो प्रोत्साहनको विषय थियो। दुवै पक्षको सहमतिमा, सूचना समयलाई सम्मान गर्दै, नयाँ कम्पनीमा सर्ने दिनको निधो गरियो।
भेन रोयको लगानीमा रहेका, युरोपका र नेपालका सबै कम्पनीहरु के३३ (K33) भनेर नामाकरण गरिएका रहेछन। नेपालमा पनि, त्यो बेलाको विदेशी लगानीको झन्झटिलो व्यवस्थाको कारण, भाइ ज्योतिको नाऊँमा, कपाल उत्पादन र मरम्मत सम्भारको उदेश्य भएका दुइटा के३३ का कम्पनीहरु दर्ता गरिएका रहेछन। अब बजार प्रवर्धनको उदेश्य राखेर मैले त्यो समुहमा काम थालेपछि, बिक्रि-वितरण मात्रैको उदेश्य भएको के३३ युरोप हेयर नाऊँको नयाँ कम्पनी मेरो स्वामित्वमा स्थापना गरियो।
शुरुमा यस कम्पनीले बडो मेहनत सित प्रचार प्रसारका सामाग्रीहरु तयार गर्यो। अब स्थानीय बजारमा पनि के३३ का उत्पादन र सेवा प्रदान गर्ने निर्णय अनुरुप आवश्यक सेवा स्थल र सामग्रीहरुको जोहो गरेर, प्रचार प्रसार सहित उत्पादनको बिक्रि शुरु गरियो। नेपालको लागि नितान्त नयाँ रहेको, यो उत्पादनलाइ, काठमाण्डौका सेवाग्रहीले त्यो बेला दिएको स्वागतले, भेन रोय लगायत हामी सबैलाई धेरै उत्साहित गरायो।
धेरै जसो तकनिकी तालिम युरोपका कर्मचारीहरुले काठमाण्डौ आएर प्रदान गरेका थिए। तालिमका केहि हिस्सा मैले नेदरल्यान्ड्स गएर लिएँ। त्यसपछि यहाँका तकनिकि कर्मचारीहरुलाई कामको राम्रो अनुभव गराउनलाई, सम्बन्धित सबैलाई, पालै पालो तिन तिन महिनाको तालिम लक्षित काम गर्न, नेदरल्यान्ड्सको सबै भन्दा व्यस्त सेवा स्थलमा पठाउने कार्य भयो। यो तालिमको क्रम करिब १५ महिना जति चलाएर सम्पन्न गरियो।
नेपालको बजारमा यतिसम्म बिक्री स्थापित भैसकेपछि अब भारतको बजारमा रहेको सम्भावना बुझ्ने काम हाम्रो अगाडी थियो। यस काममा संलग्न केहि संस्था र व्यक्तिहरु संग सम्पर्क स्थापना गरेर केहि प्रारम्भिक जानकारी लिएपछि, दिल्लीको बजारमा गएर प्रत्यक्ष अवलोकन गर्ने निर्णय भयो। दिल्लीको बजार अवस्था हाम्रो स्तरको उत्पादनको लागी उति उत्साहजनक पाइएन, किनकि त्यहाँ कमसल स्तरको स्थानीय विगको प्रचलन धेरै रहेछ। त्यो स्तरको स्थानीय विग (wig) र हामीले ल्याएको कपाल प्रतिस्थापन (hair replacement) -मा आकास-जमिनको फरक हुन्छ तर एउटै बजार लक्षित हुनुपर्ने हुँदा सेवाग्रहीलाई त्यो फरक बुझाउन धेरै लगानी सहितको प्रचार प्रसारको आवश्यकता देखियो। दिल्लीमा प्रचलित विज्ञापन दर बुझ्दा हालको लागि त्यो परियोजना स्थगित राख्नु नै बेस देखियो।
नेपालको बजारले उत्साहजनक प्रतिफल दिई नै रहेको थियो अनि युरोपमा त यो नाम पहिले देखि नै स्थापित छँदै थियो। यसै बीच कम्पनीको एउटी कर्मचारीसित भाइको सामिप्यलाइ लिएर भाइ र बुहारी बीच समय समयमा देखिंदै गरेको खटमट बढेर निकै विकराल रुप लिईसकेको रहेछ। यस अघि पनि, म त्यो कम्पनि पुग्नु भन्दा पहिले नै, बुहारीले छुट्टिने सम्मको विचारमा पुग्दा, हामीले उनीहरुको नाबालक छोरोको वास्ता दिएर, त्यस्तो निर्णय लिनदेखि बल्ल-तल्ल रोकेका थियौं। त्यहि समस्या फेरि बढ्दै गएछ। पारिवारिक कलह धेरै बढेर तनाव भयो भन्दै, ठिक्क भेन रोय नेपाल आउने बेला पारेर भाई कलेम्पोंग तिर हिंड्यो। जाँदै गर्दा भेन रोयलाई दिनु भनेर एउटा मोटो लिफाफा मेरो हातमा दिएर गयो।
भेन रोय नेपाल आउनभन्दा केहि दिन पहिले बुहारी आफ्नो पक्षको गुनासो लिएर मसंग सहयोग माग्न थालिन। त्यो महिला कर्मचारी सितको ज्योतिको बढ्दो सम्बन्धले धेरै नै अप्ठेरो पारिसकेको अनि यो विषयमा भेन रोयबाट समाधानको सहयोग माग्ने सोच बनाएको कुरा व्यक्त गरिन। बुहारी सरला भेन रोयको धेरै ठूलो विश्वास-पात्र थिइन्, यसै सोचले यस्तो सहयोगको आशा राखेको हुनसक्छ। यस विषयमा मैले नै एउटा इमेल लेखिदेओस् भन्ने अनुरोध गरिन, तर मलाइ त्यसो गर्न ठिक लागेन। तपाइंको कुरा सुन्दिन भन्न पनि अप्ठेरो हुने हुँदा, भन्ने कुराहरुको साधारण खाका बताएर, उनले आफैं लेख्न असल हुन्छ भनेर पठाएँ।
भेन रोय काठमाण्डौ उत्रेको भोलिपल्टै देखि, ज्योति र सरलाको छुट्टा-छुट्टै भनाइका पत्रहरूका आधारमा, यो मुद्दाको तथ्यमा प्रकाश पर्न सक्ने कर्मचारीहरु सित गहन अन्तरवार्तामा लागिहाल्नुभयो। यो मुद्दा उहाँको व्यवसाय सित सम्बन्धित नभए पनि, त्यो व्यवसायको मुख्य जिम्मेवारी सम्भालिरहेका व्यक्तिहरुको पारिवारिक कलहले, व्यवसायमा पनि नकारात्मक असर पर्न सक्ने हुँदा, यस्तो चासो राखेको कुरा उहाँले पछि व्यक्त गर्नुभएकोथियो। तर उनीहरुलाई सहयोग पुगोस् भन्ने उदेश्य राखेर, व्यवसायसंग सम्बन्ध नभएको त्यो मुद्दाबारेको अन्तरवार्ता क्रममा, यस्ता कुराहरु प्रकाशमा आएछन जुन चाहिंले सरलाको व्यवसायिक इमान्दारिता प्रति नै प्रश्न तेर्स्याइदिएछन। तब भेन रोयको निम्ति यो मुद्दा पारिवारिक सहयोगको नरहेर, नितान्त अनि आवश्यक व्यवसायिक छानविनको बन्न पुग्यो। मुद्दाले लिएको मोड़ चाल पाएर सरला आत्तिएको प्रष्ट देखिन थाल्यो। उनले कर्मचारीहरुलाई आफ्नो पक्षमा पार्न दवाबपूर्ण सम्पर्क गर्न थालिन, जुन कुरा तिनै कर्मचारीहरुले भेन रोयलाई नै सुनाइदिंदा रहेछन। यसै बीच, अन्तरवार्ता स्थलका कुराकानी अर्को स्थानबाट सुन्न सकिने उपकरण जडान भएको कुरा भेट्टाए। यसले त सरलाको व्यवसायिक अइमान्दारितालाई अझ ठोस प्रमाणित गरिदियो। जसलाई आफ्नो विश्वासपात्र मानेर सबै किनमेलको जिम्मा लगाएको, उसैलाई आर्थिक बेइमानी गर्दै रहेको भेट्टाउँदा, भेन रोयपनि निकै विचलित हुन पुगे।
पारिवारिक सम्बन्ध भएको कारणले, यो समय सम्म, यो मुद्दामा मलाइ टाढै राखिएको थियो। तर मुद्दाले यस्तो मोड़ लिईसकेपछि, भेन रोयले मलाइ साक्षी राखेर सरलाको ब्याग खोलेर देखाउन लगाए। ब्यागबाट भेन रोयले अन्तरवार्ता रेकर्ड गरेका तीनवटा टेप भेटेपछि, ज्योति फर्केर नआउन्जेल अफिस पस्न नपाउने गरी सरलालाई बाहिर पठाइदिए।
अवस्था धेरै जटिल भैसकेको थियो तर ज्योति भने आफैंलाई सम्पर्क विहिन पारेर कालेम्पोंगमा बसिरहेको थियो। धेरै पल्ट आमाको फोनमा बोलाउँदा बल्ल मेरो सम्पर्कमा आयो। सरलाको यो अवस्थामा, पतिको नाताले, सुझ-बुझ सित, सबै सत्य-तथ्य बुझेर, सहि बाटो लिन सहयोग गर्नलाई, उसलाई यहाँ हुनु अत्यन्त आवश्यक भएको भन्दै कर लगाएपछि, बल्ल काठमाण्डौ आउन राजी भयो।
काठमाण्डौ आएपछि सरलाले उसलाई के-के सुनाइन कुन्नी, ज्योति पूरै भेन रोयको विरोधमा उभियो। अफिसका सबै बैंक खाताहरु ज्योति कै हस्तखतद्वारा चल्दथिए। मौज्जात रहेको सबै रकम (५० लाख जति) निकालिसकेछन। कति कर्मचारीहरुलाई हातमा लिएर, रातोरात कारखाना परिसरमा रहेका सबै उत्पादन बाहिर कतै गोप्य स्थानमा पुर्याएछन। सरलाले झुटो वा साँचो, भेन रोयले उनीसित गरेको व्यवहार बारे, जे सुकै सुनाएको भए पनि, ज्योतिका उपरोक्त दुइ कार्य, कुनै पनि नापमा वा नैतिकतामा ठिक मान्न सकिंदैनथियो। यी दुइ गलतिहरुलाइ सच्याउनै पर्छ भनेर धेरै पल्ट भाइलाई सम्झाउन चाहें तर उसले न त फोनमा पर्याप्त समय दिन चाह्यो न भेट्ने नै समय दियो। उल्टो, मैले उसलाई भेन रोयको विरोध गर्नमा साथ नदिएको भन्ने दोष दिंदैरह्यो। जुन भाइलाई सानो बेला देखि नै हात समाएर नैतिक शिक्षाको बाटोमा डोर्याएँ, उसैलाई यस्तो दुष्ट कार्यमा कसरि सहमति दिने?
कम्पनीका उत्पादन, विशेष गरि मरम्मत-सम्भार को निम्ति रहेका, ग्राहकको स्वामित्वका, निश्चित समयमा फर्काउन पर्ने कपाल ज्योतिले लगेर लुकाएको हुँदा, भेन रोयले अरु ठूलो रकम (५० लाख) फिरौती तिरेर ति कपाल प्राप्त गर्न कर लाग्यो। यो सबै काण्डमा कानुनी उपचार प्राप्तीको सम्भावना धेरै क्षीण थियो किनकि कागजी दस्तावेजहरुमा त्यो कम्पनी ज्योतिकै नाऊँमा दर्ता थियो।
आफ्नै भाइ-बुहारीले गरेको यति ठूलो ठगी र वस्तु-अपहरणको काण्डलाई सामना गर्दै के३३ कम्पनीमा बसिरहन मलाइ साह्रै कठिन लाग्न लाग्यो। कचिङ्गललाई सामुन्ने राखेर त्यसको पिडा खेपिरहनु भन्दा त्यसदेखि अलग रहेर शान्तिसित गुजारा गर्नु असल सम्झेर भेन रोय संग यो काम छोड्ने अनुमति मागें। मेरो भावनालाई कदर गर्दै उहाँले यसमा सहमति जनाउनु भयो। भाइको त्यस्तो कर्तुतपछी के३३ का सबै कामहरु मेरो नाऊँमा दर्ता रहेको कम्पनीको मार्फत भईरहेका थिए। मेरो नाऊँ त्यहाँ रहिरहेको पनि मलाइ बोझ झैं लाग्न लाग्यो, त्यसैले त्यो कम्पनीको स्वामित्व कसको नाऊँमा हस्तान्तरण गरौँ भनेर सोधें। भेन रोयले किरण श्रेष्ठलाई आफ्नो विश्वासपात्र मानेर उसैको नाऊँ प्रस्ताव गर्नुभयो। कम्पनी हस्तान्तरणको दस्तावेज तयार भएपछी आवश्यक हस्तखत गरेर, बडो हलुको अनुभव गर्दै त्यहाँबाट बाहिरिएँ।
के३३ बाट निस्के पछि केहि त गर्ने पर्यो। चौधरी समूहमा महा-प्रबन्धकको स्थान त पाइयो तर बिनोद बाबुले चुरोट शाखाको जिम्मा दिन चाहे। फिलिप मोरिससितको मेरो अनुभवलाई हेरी उनले यो चाहना राखेका थिए तर त्यहि अनुभवको कारणले मैले त्यो क्षेत्र सम्भाल्न चाहिन। त्यसपछि मलाइ खाद्यान्न शाखा दिइयो, जुन मलाइ स्विकार्य नै थियो। बहुराष्ट्रिय कम्पनीहरुमा काम गरेपछि एउटा पारिवारिक स्वामित्वको माडवाडी संस्थामा काम गर्नु त्यति सन्तोषप्रद चाहिं अवश्य थिएन। नेपालमा सबै भन्दा उच्च व्यवसायिकता भएको समुह हामि नै हौँ भनेर बिनोद बाबुले जत्तिकै धाक लगाए पनि, मेरो निम्ति चाहिं त्यो समुह अहिले सम्म आबद्ध रहेका कम्पानीहरु मद्धे सबै भन्दा निम्न व्यवसायिकता भएको र साहुजीको व्यक्तिगत लहडमा चल्ने समुह साबित भयो। मलाइ दिइएको क्षेत्र अर्कै भए पनि वारम्बार मलाइ चुरोटको प्रवर्धनमा तान्ने काम भइरहन्थ्यो, जुन कारणले म चाहिं न यता न उताको भएर पंगु बनिन्थें।
मैले के३३ बाट बाहिरिएपछि पनि ज्योति र सरला चाहिं भेन रोयलाई जसरि पनि नेपालबाट विस्थापित गराउने उदेश्यले विभिन्न चालमा लागिरहेकारहेछन। यसै क्रममा, ज्योति सुटुक्क गएर हाम्रो कान्छो भाइको ससुराली कलकत्तामा लुकेछ अनि दाजुलाई चाहिं यो कुरा नभन्नु भन्ने कडा निर्देशन भाइलाई रहेछ। तयारि कै क्रममा सरलाले एक दिन फोन गरेर रुन्चे स्वरमा भनिन कि ज्योति केहि दिन देखि सम्पर्क विहीन भएकोछ। हामी तुरुन्तै सरलालाई भेटेर यस बारेमा अरु विस्तृत जानकारी लियौं। उसले चलाउने मोटर साइकल पनि गायब छ भन्ने बुझेर अझ सुर्ता बढ्यो किनकि वर्षाको बेलामा कतै सवारी दुर्घटनाको शिकार पो भयो कि भन्ने सोच पनि आयो। मैले जानेका जति उसका सम्भावित जान सक्ने सबै ठाऊँमा सम्पर्क गरियो – पहाड, दिल्ली, मुम्बई, रक्सौल, कलेम्पोंग कतैबाट पनि केहि आशा लाग्दो सुराक पाइएन। प्रहरीलाई सुचित गरेर सहयोग मागौं भन्दा परिवारको बेइज्जत हुन्छ भन्ने तर्क राखेर बुहारीले कडा विरोध गरिन। अब हामीले गर्न सक्ने अरु केहि देखिएन।
यति आधार तयार गरिसकेपछि सरलाले प्रहरी कार्यालयमा यस्तो एउटा उजुरी हालिछन् जसमा भनिएको थियो कि भेन रोय र उसको जेठाजु केशवनाथ शर्मा मिलेर उसको पति ज्योति कुमार शर्मालाई अपहरण गरी लुकाएकोले, उनीहरुलाई थुनामा राखी, उसको पतिको खोजि गरिदिनु पर्ने। म चौधरी समुहको आफ्नै कार्यकक्षमा हुँदा, के३३ को एकजना कर्मचारीले फोन गरेर जानकारी दिए कि भेन रोयलाई प्रहरीले जिल्ला प्रहरी कार्यालय लागेको र मलाइ पनि त्यहाँ बोलाएको छ भनेर। तुरन्तै म जाऊलाखेल प्रहरी कार्यालय पुग्दा भेन रोयले आफ्नो बयान दिसकेका रहेछन। त्यो उजुरीमा मलाइ पनि मुछिएको रहेछ चाल पाएपछि मैले पनि आफ्नो तर्फबाट विस्तृत घटनाक्रम प्रस्तुत गरें। सरला कै उपस्थितीमा मैले भाइ हराएको कुरा प्रहरीमा खबर गर्नुपर्छ भन्दा उसले नमानेको तथ्य सुनाएँ। त्यो कुरा सुन्ने बित्तिकै त्यहाँका अनुभवी प्रमुख बिनोद खरेलले सरलाको नियत माथि नै शंका गर्दै, झुठो उजुरी हालेर प्रहरीलाई भ्रममा परेको कसुरमा उसैलाई थुन्ने कुरा भनेपछि, सरलाले त्यो उजुरी फिर्ता लिने कुरा गरिन्। तर उजुरी दर्ता भइसकेकोले, मिलापत्र गरेर मात्रै त्यो टुंगिने भनाई आयो। भेन रोयलाई तर्साउन भनेर हालेको झुठो उजुरीले त आफैंलाई थुनामा पार्ने भयो भनेर सरला धेरै अत्तालिएको प्रष्ट बुझिन्थ्यो। भेन रोयले पनि, सरला र ज्योति मिलेर, कम्पनीलाई ठगेको आर्थिक रकम फिर्ता गर्ने सम्झौता, प्रहरी कै रोहवरमा गर्ने भए मात्र, मिलापत्र गर्ने सर्त अघि सरे। प्रहरी चौकीबाट छुटकारा पाउनु हो भने त्यस्तो सम्झौता गर्नै पर्ने देखेर सरला यसमा राजी भईन्। त्यो सम्झौता अन्तर्गतको मुद्दा अझै पनि ललितपुर अदालतमा जीवितै छ।
म चौधरी समुहमा आएको छ: महिना जति मात्रै भएको के थियो, भेन रोयको बाट एउटा इमेल प्राप्त भयो। के३३ को काम सम्हालिरहेको किरण श्रेष्ठले पनि भेन रोयलाई ज्योति कै पारामा लूट्न शुरु गरिसकेछ। उसले त अझ सम्पत्ति मात्रै लुट्ने होइन तर कम्पनी नै हडप्ने पोख्त योजना बनाई सकेको रहेछ। कानुनी सल्लाह लिंदा पनि यो मुद्दाले धेरै समय लिन सक्ने सम्भावना देखाएछन। यी सबै अवस्थालाई विचार गरेर भेन रोयले अब नेपालबाट काम नलिने सोच बनाउँदै रहेछन। तर कारखानाका अधिकांश कर्मचारीहरुले चाहिं, उनको लगानीको सुरक्षा गराउने आश्वासन दिंदै, उनलाई नेपाल नछोड्न धेरै अनुरोध गरिरहेका रहेछन। उनको इमेलमा उपरोक्त कुराको जानकारी मात्र थियो। तर केहि दिन पछि के३३ का कति कर्मचारीहरु मकहाँ आएर, मैले उनीहरुलाई र भेन रोयलाई साथ दिनुपर्ने अनुरोध राखे। भेन रोयले नेपालमा काम नगरे ती अधिकांश कर्मचारीहरुको रोजगारी हराउने कुराले मलाइ सोच्न बाध्य बनायो। मैले साथ नदिंदा यति धेरै व्यक्तिहरुको जीवन कष्टकर हुन्छ भने, उनीहरुको पक्षमा उभिनुपर्ने मेरो कर्तव्य बन्छ भन्ने सोच मनमा आयो। आखिर जहाँ भए पनि आफ्नो क्षमता भित्रको काम नै गर्ने हो सोचेर फेरि भेन रोयसंगै आवद्ध हुने निर्णय गरें।
अब चौधरी समुहलाई छोडेर भेन रोयसित आवद्ध भएपछि केहि समय सम्म किरणको हातबाट कम्पनी छुटाउने प्रयासमा लाग्यौं। प्रहरी र कानून पक्षबाटको प्रतिकृया निराशाजनक नै रह्यो। कहीं द्वन्दको अवस्था छ भनेर चाल पाए पछि ‘सहयोग’ को प्रस्ताव लिएर आउने माफिया प्रकृतिका समूह र व्यक्तिहरु पनि काठमाण्डौमा प्रसस्तै रहेछन। नाऊँ चलेका मिडिया समूह पनि, मोटो रकमको साटोमा, यो मुद्दालाई खूब बढाई-चढाई प्रस्तुत गरेर, जनमानसलाई हाम्रो पक्ष पारेर ‘पक्का सहयोग’ गर्ने प्रस्ताव लिएर आउँदारहेछन। तर हामीलाई त, नोक्सान नै सहनु परे तापनि, सबै कुरो असल सामाजिक व्यवहारमा रहेर मात्र गर्नु थियो।
किरण श्रेष्ठ सितको द्वन्दको कारण काम अवरुद्ध भएको दुइ महिना जस्तो भइसकेको थियो अनि यो द्वन्दको चांडो समाधानको सम्भावना पनि नजीक कतै देखिंदैन थियो। यसले युरोपको ग्राहक सेवालाई असर पर्ने ठूलो जोखिम थियो। यिनै कुरालाई मध्यनजर गर्दै, भेन रोयले झट्टै नयाँ कम्पनी खोलेर काम सुचारु गर्ने निर्णय गरे। फलस्वरुप, सिनामंगलमा एउटा उपयुक्त घर भेट्टाएर, नयाँ शुरुवातमा कर्मचारीहरुले उत्साहित भएर काम गर्न थाले।
पति-पत्नी मिलेर, षडयन्त्रकारी पारामा बुनिएको, अपहरणको झुटो उजुरीले ज्योति र सरलाको भित्री रुप छताछुल्ल भए पछाडी उनीहरु सम्पर्कविहीन भए। म फेरि भेन रोयसित आवद्ध भएको कुराले उनीहरु असाध्य विचलित भएर अति निम्न स्तरका गालि-गलौचले भरिएका इमेलहरु प्रेषित गर्न थाले। ति इमेलका भाषा र प्रस्तुती हेर्दा, शुरुमा त यस्तो लाग्थ्यो कि ज्योतिको नाऊँबाट अरु नै कसैले लेख्दैछ, किनकि मैले चिनेको ज्योतिले त्यती तल झरेर भाषाको दुरुपयोग गर्न सक्दैनथियो। तर निकै पछि एक दिन घरमा फोन गरेर भाउजूसँग त्यस्तै प्रकृतिको एकतर्फी संवाद सुनाएको चाल पाएपछि चाहिं, ति इमेलका श्रोत ज्योति नै भएको विश्वास गर्नै पर्ने भयो।
ति इमेलहरु बाट एउटा कुरा चाहिं पक्का गरी चाल पाएँ कि सरलाले ज्योतिलाई प्रशस्त झुठो कुराहरुले कान भरेकी रहिछन। तरै पनि भाइलाई सच्चाई अवगत गराएर ठिक बाटोमा फर्काउन सकिन्छ कि भनेर, बडो प्रेम सित ति इमेलहरुको जवाफ दिएँ, तर मेरा जवाफहरुको वास्तै नगरी, विष-बमनको रफ्तार बढ्दै गए पछि चाहिं मलाइ उसको इमेल ठेगाना ‘ब्लक’ गर्नु नै उचित लाग्यो।
All Smile Days
ज्योति दम्पतीले हाम्रो बिरुद्धमा गरेका काम र कुराहरुको फेहरिस्त त धेरै लामो बन्न सक्छ। ति सबै कुराहरुलाई सम्झनाबाट मेटाउन त सकिंदैन तर म सम्झन चाहिं चाहन्न। सानै देखि हरेक कुरामा उसको भलाइ कामना गर्दै, आफ्नो बलबुताले भ्याए सम्म सहयोग गर्दै हुर्काएको भाइले, आँखा चिम्लेर अनि कान थुनेर, सत्यको विपक्षमा उभिएर अनैतिक कार्यमा रमाउन पुगेको देख्दा, म आफैंलाई असफल भएको महसुस गर्दछु। तर पनि, उसले बाटो बिराएको त्यो दिन देखि नै, कुनै दिन यो भाइ फर्केर आउँछ भन्ने आशा अहिले सम्म दरिलो छ। उसले अरु प्रती गरेको कार्यको त मैले के भन्नु तर मप्रति देखाएको व्यवहार र गरेको दुष्कार्यलाई भने, उसको कमजोरी मानेर, मैले उहिले नै माफी गरिसकें। यसैले, रुपैया-पैसाको मोह नै सबै किसिमको खराबीको जड भएको तथ्य बुझेर ईश्वरको डरमा फर्किन्छ र जीवनको शान्ती प्राप्त गर्छ भन्ने विश्वास लिएर, म उसलाई पर्खिरहेकोछु।
सिनामंगलमा शुरु गरिएको काम धमाधम अघि बढाउन हतारो नै थियो किनकि झन्डै दुइ-तिन महिना सम्म अवरोध खेपेको कामलाई साधारण दैनिकीमा ल्याउन त्यती सजिलो थिएन। पुरानो कारखानामा भएका औजार तथा समान मौज्जात सबै किरण श्रेष्ठले कब्जा गरेर राखेको थियो। यी सबै अवरोधका बावजूद पनि छ: महिना जतिमा, सबै कर्मचारीहरुको जोसिलो मेहनतको फलस्वरुप, काम पूर्ण सुचारु भइसकेको थियो।
भेन रोयले युरोपको लातभियामा एउटा धेरै ठूलो लगानीको परियोजनामा हात हालिसकेको भएर, उनको अधिकांस समय, सोच र सम्पत्ति त्यतै नै एकाग्र भएकोले, काठमाण्डौको काममा त्यति ध्यान दिन असमर्थ थिए। यहाँको स्थानीय बिक्रि बढिरहेको भए पनि युरोपमा हुने निर्यात चाहिं बिस्तारै खुम्चिने क्रममा रह्यो। समग्रमा यो कारखानाको उत्पादन र उपलब्धी यथास्थितिमा रहिरह्यो।
पछिल्ला दिनहरुमा, भेन रोयको लातभिया परियोजना, त्यहाँको चिनियाँ साझेदारको कारण, सफल नहुने जस्तो संकेतहरु देखिन शुरु भयो। नभन्दै, त्यो परियोजनालाइ छोडेर, सन् २०१६ मा परिवारै काठमाण्डौ आएर, भेन रोयले यहाँको काममा एकाग्र हुने योजना प्रस्तुत गर्नुभयो। यो योजनाले मलाइ पनि अब पूर्णकालीन कामको जिम्मेवारीबाट विश्राम लिने आवश्यक्ता र अवसर दर्शायो। त्यसै पनि अवकाशको उमेर त कटिसकेको थियो, यसैले, भेन रोयसंग सर-सल्लाह मिलेपछि, कोहि सक्षम व्यक्ति खोजेर, आवश्यक भए सम्म हस्तान्तरणको समय दिएर, कम्पनीबाट बिदा लिने सहमति भयो।
Keshav Adhikari 